Anders Zorn, “Portret van de dochters van Ramon Subercaseaux”,  1892

Mijn moeder herinnert zich nog het begin van de oorlog en dat de eerste vliegtuigen overkwamen. Als vierjarig meisje op de arm van mijn grootvader zag ze ze over vliegen. Ziet ze ze nog altijd over vliegen. “Ik kan ze nog altijd zo horen”, zegt ze, wanneer ik er nog eens naar vraag.

Sommige dingen maken dermate veel indruk dat ze niet meer gewist kunnen worden. Zou het kunnen dat bepaalde incidentele indrukken zelfs in onze genen gegrift raken? Het is soms alsof ook ik die vliegtuigen nog over hoor komen. Alsof ik mijn moeder daar zie op de arm van mijn grootvader zie staan, lang geleden, op het erf.

Over mijn grootvader wordt niet altijd heel positief gesproken door mijn ooms en tantes. Maar als iemand met zijn dochter op zijn armen samen naar de vliegtuigen gaat kijken, kan zo iemand nooit zo verkeerd zijn, denk ik dan. Zeker niet als het mijn moeder is. Hoe lastig hij later ook was, na de dood van mij grootmoeder. Al kon niemand dat toen nog weten.

Andermaal Scherer, de beleving van mijn kind-zijn

Kees Scherer, “straatveger bij Centraal Station”, 1957

Ik heb een fotoboek van Kees Scherer met de titel “Holland zonder haast”. Kan het treffender gezegd zijn. Foto’s uit de jaren vijftig, waaraan ik grens. Ik voel weer de geborgenheid van de jaren zestig, toen ik kind was, en me nog geen zorgen maakte over de tijd. Toen de tijd haar eigen ritme had, mijn vader op de fiets naar het werk, mijn moeder in de keuken. De orde was gezet, alles was goed, ook al ging het steeds vooruit, wat je als kind nauwelijks vermoedde.

Scherers Holland was voor een groot deel Amsterdam, toen het nog niet overspoeld was door toeristen. Een Amsterdam van de inwoners, hoofdstad van Nederland, zo leerden we op school. Op schoolreis voeren we door de grachten. Amsterdam was van Nescio, die nog leefde, al wist ik dat pas later. Zonder haast, even blijven hangen over de brug, turen over de grachten. Ik doe het nog steeds, als ik er ben, tot mijn vrouw weer roept “loop eens door”. Maar dat was vroeger ook al.

Ik ken nog een ander fotoboek van Scherer over Amsterdam, met bijschriften van de dichter Ed Hoornik. Hoornik voelt hetzelfde als Scherer en zingt zijn lichte requiem.

Ik lees bij bovenstaande foto:

Het licht wordt dunner, de schaduwen langer. Nevel komt tussen de bomen.
Langzaam, heel langzaam kruipen de wijzers van de klok,
het laatste uur van de werkdag rond.

Ik zit weer op de bank en kijk door de voorraam naar buiten. Bijna donker. Einde werkdag. Uit de keuken geurt de koffie. Daar fietst mijn vader gezwind achterom.

               

    

   

        

 

                    

 

   

        

 

          

 

Jean-François Jonvelle

 

“Als ik een vrouw fotografeer”, pleegt Jean-François Jonvelle (1943) doorgaans te zeggen, “dan wil ik dat ze zich de mooiste vrouw op aarde voelt, want een vrouw die voelt dat ze mooi is is ook echt de mooiste vrouw van de wereld”.

De portretten van Jonvelle zijn zo mooi omdat ze zo natuurlijk zijn. Hij fotografeert gewone jonge vrouwen, mooie vrouwen, dat wel, soms ook met een bepaalde bekendhid, maar geen professionele modellen of mannequins. Geen geretoucheer, maar gewoon in het licht van de dag. Hoe mooi ze ook zijn, je hebt het idee dat je ze zo tegen kunt komen. Dat geeft een extra dimensie. Op een of andere manier erotiseert dat ook.

Ik kan zo een paar vrouwen uit mijn omgeving noemen van wie ik zou willen dat ze door Jonvelle gefotografeerd zouden worden. En niet alleen voor mij, maar vooral opdat ze het weten. Er zijn zoveel mooie vrouwen, ook als je gewoon om je heen kijkt. Het maakt het leven een heel stuk draaglijker. Jonvelle en zijn foto’s helpen daarbij een handje.

  

   

      
     

  
              

  

      

 

           

           

De wereld was te groot voor kleine jongens zoals wij...

Sargent, “Ralph Curtis op het strand in Scheveningen”, 1880

                                                     De wereld was te groot
                                                     Voor kleine jongens zoals wij,
                                                     Die nooit genoeg het leven kenden,
                                                     Hoorden er zelden minder bij.

                                                     De wereld leek te klein,
                                                     Voor wie te weinig had betaald,
                                                     Die nooit eens hoefden na te denken,
                                                     Nooit gevallen of gefaald.

                                                     De wereld was van ons,
                                                     Voor zover in ons bereik,
                                                     Die kosmos door ons afgebakend,

                                                     Niemand wist ons koninkrijk.

Liegen als een ooggetuige

Waterhouse, “Miranda - The Tempest”, 1916

“Hij liegt als een ooggetuige”, luidt een Russisch gezegde. Russische humor heeft diepe gronden.

Ik heb nogal wat gelezen over Stalin en zijn bewind, eerder vorige eeuw. Ook over Lenin intussen, en de hele revolutionaire geschiedenis. Dikke boeken, fictie en nonfictie. Die fascinatie begon al in mijn jeugd. Op een gegeven moment merk je dat er verschillende lezingen van de geschiedenis mogelijk zijn en ga je nuanceren. Twijfelen aan de versies in je hoofd. Vormen van begrip, waar ze niet zouden mogen zijn.

Er blijkt een Nederlandse advocaat te zijn die een leider van de Rode Khmer bijstaat. Hij is diep in de geschiedenis gedoken en trekt de aantallen slachtoffers van het regime in twijfel, wijst op tal van broodje aap verhalen, toont aan dat mensen zich - zo vond hij - aantoonbaar zaken verkeerd herinnerden, feiten verdraaiden. Hij toont begrip voor de man die hij bijstaat. Ik zag het op televisie. Begrip dat niet begrepen werd. Ik snap hem wel, zonder te zeggen dat hij gelijk heeft.

De geschiedenis heeft veel gezichten, wordt altijd later gemaakt. Per definitie. Historici zijn altijd gevangenen van de informatie die hen ter beschikking staat. Cijfers zijn zelden objectief. Verhalen zijn altijd gekleurd door onze tijd en moraal. Geschiedenis is altijd een opvatting, in de letterlijke zin des woords.

Geschiedenis is ook vermaak, prachtige boeken, het leukste vak op school. De taak van een geschiedschrijver, maar ook van een geschiedenisleraar, is om geloofd te worden. Als dat lukt is het prachtig. precies omdat het een opvatting is, een gevoel van begrip. Als niet van de geschiedenis, dan toch wel van jezelf. Net als literatuur, net als alle kunst.

Arwen

Liv Tyler als Arwen in “De ban van de Ring”

Ik was 18 en las “In de ban van de ring”. Op school maakte ik met ecoline en inkt een tekening, die ik nog lang heb bewaard. Je kunt niet alles bewaren.

Jaren later kwam de film. Daar miste iets, maar de plaatjes waren mooi, bovenaards mooi. Vooral Arwen was bovenaards mooi. De half-elf Arwen, die Undómiel werd genoemd. Ze leefde in de bossen van Lothlórien, werd verliefd op Aragorn van de Dunédain en koos om haar liefde voor de sterfelijkheid. Ze trouwden in Minas Tirith, heersten over Gondor en Arnor, kregen een zoon die ze Eldarion noemden. Na Aragorns dood treurde Arwen en keerde terug naar haar geboortegrond. Vlak voor de lente stierf ze op de heuvel van Cerin Amroth, bedekt met geelachtige bloemen.

Hoe mooi kan het gezegd zijn. Hoe mooi kun je dromen. Ik was achttien en droomde van de schoonheid. Hoe werd het weer ingevuld met Liv Tyler. De reminiscenties uit mijn adolescentie kwamen onverbloemd weer boven. Mooier dan ik ooit had kunnen dromen.

“Dream on”, zong haar vader, reeds voor ze werd geboren:

Half my life
Is books, written pages
Live and learn from fools and
From sages
You know it's true,
All these feelings come back to you.

All these feelings come back to you...

Eigenlijk nooit echt

Van Gogh, “De rode wijngaard”, 1888

                                          De bladeren vallen,
                                          Van de herfst twee keer rood,
                                          En alles verzinkt in een zuchten,
                                          Het bos van haar bomen,
                                          Brengt rust in mijn hoofd,
                                          De zon verblindt laagblauwe luchten.

                                          De paddestoel, spinnedauw,
                                          Het takkenbed kraakt,
                                          En alles daaronder gedoofd,
                                          Denk ik aan de toekomst,
                                          Die achter mij raakt,

                                         Eigenlijk heb ik het nooit echt geloofd.

Millais, “De Noordwestelijke Doorvaart”

Millais, “De Noordwestelijke Doorvaart”, 1874, 177 x 222 cm, Tate, Londen

Ik ben een romanticus. Van kindsbeen af werd ik gefascineerd door laatste ontdekkingsreizigers, door Stanley en Livingstone, door Amundsen en Scott. In de negentiende eeuw herleefde de belangstelling voor expedities naar de laatste onontgonnen plekjes op aarde. Ik weet er alles van, best wel wat, althans. Wat minder wist ik van de zoektocht naar de Noordwestpassage, maar de na mijn ontdekking van John Everett Millais’ schilderij “De Noordwestelijke Doorvaart” heb ik wat inhaalwerk gedaan.

De zoektocht naar de de Noordwestpassage, de gevaarlijke zeeroute van Europa naar het Verre Oosten langs de Noordkust van Noord Amerika, was sinds de zestiende eeuw vooral een Britse aangelegenheid. Vrijwel expedities, liepen mis, vaak op rampzalige wijze. In de negentiende eeuw herleefde de belangstelling voor de doortocht, parallel aan de geestdrift voor de ontdekking van de polen. “It might be done and England should do it”, was een veelgehoorde leus die appelleerde aan een Engels patriottisme. Millais’ schilderij uit 1874 beoogde de publieke opinie positief te beïnvloeden ten gunste van George Nares, die in 1875 richting de Poolzee vertrok. Hij slaagde niet. Uiteindelijk zou het tot 1906 duren alvorens alvorens de doortocht werd verwezenlijkt, niet door een Engelsman, maar door de Noor Roald Amundsen, die de Engelsman Scott later ook al voor zou zijn op de Zuidpool.

In zijn schilderij geeft Millais uitdrukking aan de psychologie van een oude zeeman. De oude man luistert naar zijn dochter, die voorleest uit een oud logboek. Te zien is dat het herinneringen bij hem oproept aan heroïsche tijden. Zijn vuisten zijn gebald, zijn blik nog steeds vastberaden. Maar hij zal geen bijdrage meer leveren. Zijn machteloze wilskracht en gefrustreerde gedrevenheid worden onderstreept door het contrast tussen het open venster met het uitzicht op zee en de beslotenheid van de kamer, vol decorelementen die appelleren aan zijn patriottisme en glorierijke dagen op zee.

De psychologie van de oude zeeman, zoals Millais die verbeeldde, is universeel. Je ziet het overal, ik zie het bij mezelf. Je kunt niet tot aan het einde leven in eenzelfde intensiteit. Op een gegeven moment doe je niet meer mee. De een accepteert dat beter dan de ander.

Muziek en vertrouwen

Anders Zorn, “Reveil, Boulevard de Clichy”, 1892

Shakespeare schrijft ergens, ik geloof in “De koopman van Venetië”, dat iemand die niet van muziek houdt niet te vertrouwen is, dat zo iemand in staat is tot een lage daad, zelfs tot moord en verraad. Dat geldt wat mij betreft ook voor mensen die niet van poëzie of boeken houden, of van schilderkunst, enzovoort. Voor alles wat ontroert, dat als toevoeging, want anders telt het niet.

Dictators zijn grof, net als misdadigers. Ik heb altijd moeite met grove mensen, altijd gehad, vind dat je voorkomend moet zijn, hou van fatsoen, te allen tijde. Shakespeare begreep dat, die had een diep inzicht in de menselijke ziel. De tirannen van Shakespeare echter zijn anders dan de dictators en misdadigers uit onze tijd. Ze kenden twijfel, hadden boze dromen, last van hun geweten, schuldbesef. De werken van Shakespeare zijn optimistisch in de zin dat alles ten goede kan keren, dat de mensen  goede kunnen keren, tot inkeer komen.

Soms kijk ik naar mensen en vraag me af of ze ooit wel een gedicht lezen, of wat minder pretentieus, ontroerd kunnen raken door muziek. Of ze ooit reflectie tonen, als ze ‘s-avonds in bed liggen, momenten van twijfel kennen. Iedereen kan zo’n lijstje maken. Hoeft niet eens om misdadigers te gaan, of gekende bruten. Denk een aan politici, wethouders en ambtenaren die over de zorg gaan, mensen uit mijn familie- en kennissenkring die snel een oordeel klaar hebben op feestjes. Kunnen ze nog oprecht door schoonheid worden ontroerd? Als zo, dan komt het allemaal wel goed! Ik blijf optimist.

Childe Hassam, “Late Afternoon, New York, Winter”

Childe Hassam, “Late Afternoon, New York, Winter”, 1900,
 93.8 x 73.7 cm, Brooklyn Museum,

Het is 18 november en het sneeuwt in New York, zo lees ik. Winterstorm Avery, vijftien centimeter sneeuw. Het verkeer loopt vast. Foto’s van de chaos. Een metropool ligt stil.

Berichtjes hebben het zelden over de de betoverende schoonheid van de sneeuwval. Die voorstelling moet je zelf maar maken. Ik moet denken aan de schilderijen van Childe Hassam (1859-1935), een van mijn favoriete impressionisten, de beste uit de Verenigde Staten,verwant aan de grote Monet.

“Late Afternoon, Snowfall, Winter” uit 1900 is een van zijn mooiste werken, te zien in het Brooklyn Museum. Door een waas van paars-blauwe verf, doorsneden door een roze gloed van de ondergaande zon op de late namiddag, brengt hij in snelle penseelstreken de atmosfeer van een New Yorkse winterdag in 1900 op onnavolgbare tot leven. De locatie is Central Park South/59th Street. De koetsen en solitaire passanten lijken daadwerkelijk te bewegen en geven het werk een sterk gevoel van authenticiteit. Je voelt de kou. Een willekeurig moment in de drukke stad, die toen net tot volle wasdom kwam. Een snapshot, als een foto van Stieglitz, zonder specifieke symboliek. Simpelweg een melancholisch poëtisch statement.

“New York” is de mooiste stad van de wereld”, zei Hassam bij herhaling. Zijn wintergezichten van New York noemde hij nocturnes. Ik mocht willen dat hij de sneeuwval van vandaag nog steeds zou schilderen. De sneeuw doet de drukte verstillen, reinigt de stad van haar walmen, legt een puurheid onder haar misleidingen. Een moment van contemplatie. Dat hebben we nog steeds nodig hebben, vandaag wellicht nog meer nog dan rond 1900.

“Winter Afternoon”, 1900, tweede versie, 94 x 73,3 cm, Brooklyn Museum

Honderd

Both, “Italiaans landschap met tekenaar”, ca. 1650

Mijn oma overleed toen ik tweeëntwintig was. Eén keer, een jaar of twee eerder, heb ik haar bezocht met een vriendinnetje. Een heel mooi meisje. Ze zei er niks van, mijn oma. Al helemaal niet dat ze knap was. “Van un schûn toffel aede nè lang”, zei ze weleens, of zoiets. Van mooie meisjes kreeg je zondige gedachten. Meisjes waren om mee te trouwen, om zware eiken meubels mee uit te gaan zoeken, mee op familiebezoek te gaan. Meisjes moesten goed kunnen koken en van aanpakken weten. Ze moesten nette ouders hebben. Enzovoort.

Toen mijn oma begraven werd had ik weer verkering. Weer een mooi meisje, vond ik zelf tenminste. Ik heb haar niet meegenomen. Ergens onbewust voelde ik dat ik er mijn oma niet mee zou eren. Ze had er niets te zoeken, dat meisje. Soms is het goed dat mensen overlijden, op zo’n leeftijd. Op een gegeven moment passen ze niet meer in de tijd. Mensen moeten geen honderd willen worden met oude gedachten. Alleen ik misschien. Er zijn altijd uitzonderingen.

Willem Witsen, “Regen, Thames Embankment, Londen”

Willem Witsen, “Regen, Thames Embankment, Londen”, 1890, 22,3 x 30,6 cm, Rijksmuseum 

Willem Witsens prachtige ets Regen, Thames Embankment, Londen toont een karakteristiek Londens stadsbeeld in mist en in regen. De sfeer is stemmig en mede door het gebruik van silhouetten ook enigszins mysterieus. Twee figuren, mogelijk vissers, hebben een onderonsje. Een vrouw met paraplu loopt van ons kijker weg. Het voelt nat en kouwelijk, maar het licht weerspiegelt weer in het natte wegdek, ten teken dat het opklaart.

Met Pieters ging ik in 1981 naar Zuid-Engeland, op vakantie, en ook naar Londen. Het was twee weken slecht weer. We zagen Stonehenge, de Cathedral van Salisbury en ook Londen, allemaal in de regen. Op de radio in ons doorlopen tentje volgden we de Tour de France en hoorden dat die verbazingwekkend dikke Freddie Maartens vijf etappes won. Toen Charles en Diana trouwden zaten we als enigen op de pier van Hastings en keken uit over het verlaten strand. Iedereen zat binnen, keek naar de televisie, maar wij niet wat gaven wij om Charles en Diana. Wat maalden wij om het slechte weer. We zeiden niet veel maar voelden dat het goed was, dat het nooit iets zou worden. En dat dat zo hoorde, op die leeftijd.

Toen Witsen in London was had hij een nooit helemaal opgeklaarde verhouding met een café-chantant zangeres, Blanche Ford, die hij al enkele jaren eerder in Amsterdam had leren kennen. Je ziet aan zijn etsen hoe hij zich voelde. Een beetje triestig. In die tijd hadden wij ook voortdurend liefdesverdriet, of anders wel een onbereikbare liefde. Of was het het ideële geluk dat we niet konden grijpen. Omdat het niet bestond. En dat wisten we ook wel, maar we wilden het nog niet geloven. We dachten nog dat alles kon gebeuren. We zagen dat er niets gebeurde. En zo hoorde het ook, nogmaals. Zo liepen we door de regen in Engeland, ver van huis. Zo keken ook wij over de Thames.

“Some people feel the rain”, schreef Bob Dylan, “others just get wet”.

“Kade in Londen langs de Thames”, 1890

Edward S. Curtis, “The Vanishing Race - Navajo’s”

Edward S. Curtis, “The Vanishing Race - Navajo’s”, 1904.

Edward S. Curtis maakte aan het begin van de twintigste eeuw naam als indianenfotograaf. Tussen 1895 en 1930 maakte hij zo'n 40.000 foto's van 80 volksstammen die verzonken in het verleden. Hij pretendeerde een antropologisch-wetenschappelijke benadering, probeerde nauwgezet cultuur en tradities vast te leggen, maar kon de verleiding tot idealisering niet weerstaan. Door het gebruik van soft focus en een sterk gevoel voor dramatiek, kwam de aandacht meer te liggen op de weemoed van het verdwijnen dan op een zakelijke registratie. Gelukkig maar, denk ik dan.

Sommige foto’s van Curtis zijn als gedichten zo mooi. Ze treffen de tragedie van vorming van het moderne Amerika in het hart. Beautiful Losers. Overwonnen. Foto’s als  "The Vanishing Race - Navajo's" en “Canyon de Chelly” uit 1904, van de laatste authentieke Navajo-indianen, nodigen uit tot een romantische fascinatie. “The Vanishing Race” toont een lange rij indianen te paard, bezien vanop de rug, op weg naar de horizon, weg van de kijker. Ze hebben het opgegeven, begeven zich naar een verdwijnende toekomst, naar het heilige niets. Het gebrek aan detail is een statement over de teloorgang van hun identiteit.

“Canyon de Chelly” toont eenzelfde groep maar meer op afstand, beschouwend, hun eenzame verlatenheid accentuerend. Zeven ruiters en een hond, afgaand op de schaduwen vroeg in de middag, onder het heetst van de zon. In deze natuur, met de tot driehonderd meters hoge kliffen, kun je je als mens alleen maar onbeduidend voelen. Het zet aan tot contemplatie. De vallei was een heilige plaats voor de Navajo’s. Curtis’ foto maakt duidelijk waarom. Ook ik wordt er stil van, melancholiek, zonder goed te weten waarom. Cowboys en indianen maken deel uit van mijn jeugd. Ik herinner me mijn fort, Winnetou, dat ik met mijn vader naar de films van John Wayne keek. En ondertussen trek ik richting de horizon, waar mijn vader reeds voorbij is.

“Canyon de Chelly – Navajo”, 1904.

Henri Berssenbrugge, “Kinderen met een hoepel”

Henri Berssenbrugge, “Kinderen met een hoepel”, Vismarkt, Rotterdam, 1910

Vijf jongetjes weerspiegeld in het natte wegdek, meer dan honderd jaar geleden, op de Vismarkt te Rotterdam. De regen dapper trotserend. Wat voor onwaarschijnlijk leven hebben ze nog voor zich. Welk een eeuw was net begonnen.

Ze lijken heimelijk in gesprek, de vijf jongetjes, misschien wel over de komende jaren, de komende eeuw, die de hunne moet worden. Of ze het er wel mee eens zijn allemaal. Wat ze kunnen doen. Het oogt een beetje duister. Het weer voorspelt weinig goeds. Eentje kijkt de andere kant op.

Ze leven niet meer, de vijf jongetjes, de mannen die ze werden. Ze hebben niets kunnen doen. Werken in de haven, zwoegen, weinig vreugde, misschien ellende in de oorlog. Of misschien viel het ook allemaal wel mee, wie zal het zeggen.

Wat maakt het uit. Gezichten zijn niet meer te onderscheiden. Onherkenbaar als ze waren op die regenachtige dag, zo zijn ze gebleven door de jaren. En nu zijn ze verdwenen. De eeuw zal verdwijnen. En de wereld draait door, als een hoepel onder een kinderhand.

Herdenking

August Macke, “Mädchen im Grünen”, 1914

De Eerste Wereldoorlog is vandaag honderd jaar voorbij. Zoals alles voorbijgaat. Niemand meer in staat tot herbeleving. Weggezonken in de tijd. Allemaal jonge historici op televisie. Ze maken naar hartelust hun eigen verhaal. Een curiosum, om je over te verwonderen.

Jaren geleden zag ik een documentaire van de BBC met Engelse veteranen uit de Eerste Wereldoorlog. Stuk voor stuk rond de honderd, het waren er best nog veel. Een verbazingwekkend schouwspel. Ze zaten op het puntje van hun stoel, druk vertellend, extatisch bijna, met vuur in de ogen. In een uitgedoofd leven. Nog tachtig jaar leven, als aftiteling.

Mijn link met de Eerste Wereldoorlog loopt via een aangetrouwde, alweer jaren overleden oom in België. Zijn vader had gevochten in de Grote Oorlog. Ik weet nog dat in de zitkamer aan de muur een soort vitrine hing met allerlei spullen: een geweer met bajonet, een helm, twee groepsfoto’s, een gedenkboek, een medaille. Die kast mocht nooit open. We zaten altijd in de keuken.

Mijn moeder herinnert zich nog dat “bonma” bij mijn oom en tante inwoonde, in de tijd nog voor ik werd geboren. Bonma zat altijd in de voorkamer, nog achter de zitkamer, waar nooit iemand kwam. Er hing altijd geheimzinnigs rondom die bonma, weet mijn moeder nog, iets vreemds, alsof er iets was waar niet over gesproken mocht worden. Alsof iedereen bang voor haar was.

Inmiddels is iedereen dood. We kunnen alleen nog maar raden naar de wonden die de Grote Oorlog heeft geslagen. Trauma’s kunnen lang doorwerken, dat wel, de Last Post wordt nog altijd geblazen. Maar de echo klinkt steeds zwakker. Tot ze uiteindelijk onherkenbaar wordt.

Mijn neven en nichtjes hebben die vitrine kwijtgespeeld, bij een verhuizing. Ze maalden er niet om. Je kunt er ook gewoon klaar mee zijn, denk ik weleens. De echo voorgoed willen dempen. Zoals een van die neefjes later zelfmoord pleegde. En er altijd spanningen waren in die familie.

Ik kijk naar de televisie, naar de herdenking, Parijs, Macron, Trump, en hun mooie vrouwen. Ik vraag me af wat mijn Belgische neefjes en nichtjes vinden van het herdenkingsvertoon, als ze al kijken. Nooit vergeten, hoor ik weer zeggen. Maar vraag is wie zich wat nog wil herinneren.

Ik ben een dichter, een schrijver op zijn minst

Carl Spitzweg, “Der arrme Poet”, 1839

                                           Ik ben een dichter, een schrijver op zijn minst,
                                           Maar niemand heeft het in de gaten,
                                           Ik leef verborgen, bescheiden, zonder winst,
                                           Maar kan toch het dromen niet laten.

                                           Ik ga maar naar bed, en reik naar de sterren,
                                           Dommelend druk mijn gedachten bepraten,
                                           Ik val naar beneden, geraak niet meer verder,
                                           Gevangen in witbezweet laken.

                                           Maar ‘s morgens weer wakker, het hoofd weer wat ruimer,
                                           Dan kan ik het toch weer niet laten,
                                           Ik neem een beschuit, nog half in de sluimer,
                                           En schrijf weer een stukje voor later.

Alles weten

Minardi, “Zelfportret op een zolderkamer”, 1807

Vaak zaten we op het bankje bij mijn ouders in de tuin en kijken uit over de weiden, tot in België, waar de de auto’s in de verte zagen rijden. De maan bescheen onze jeugd vanuit de nog niet geheel duistere hemel.

We wisten alles en dachten in theorieën. Een theorie was helder en eerlijk. Alles kon worden uitgelegd. Maar de mensheid liet zich niet overtuigen. Terecht, weet ik nu. Allengs kwam ik erachter dat de theorieën niet overeenkwamen met de chaotische complexiteit het leven, in haar vertwijfelde doelloosheid.

Maar zo dachten we toen nog niet. We geloofden in het communisme, socialisme, anarchisme, of wat had je niet allemaal. Feminisme als je vrouw was. Maar het leven bleek niet eerlijk. Dat zouden we nog ervaren, zonder uitzondering. 

Ze zeiden dat ik een opleiding nodig had om een vak te kunnen uitoefenen. Onderwijzer, journalist, psycholoog. Al snel bleek dat je het toch vooral ook in de vingers moet hebben. Er lopen me wat slechte onderwijzers rond, met papiertje, en je krijgt ze nooit meer weg. En journalisten. En ik kwam er maar niet tussen.

Er waren veel frustraties, illusies vervlogen, maar niet alle geloof verging. Nog altijd geloof ik in de liefde, romanticus als ik ben, voor mijn vrouw, mijn kinderen. Ik geloof in de schoonheid, in de kunst, in het leven vol van vrouwen, in het genot van een goed boek. Of het doel geeft weet ik niet. Maar daar zit ik niet meer mee.

Aan het eind van “Manhattan Transfer” schrijft John Dos Passos:
- “How fur ye going?”
- “I dunno... Pretty far.”

Oude foto

Jessurun de Mesquita, “Kunstenaarsportretten (Tachtigers)”, 1988

Oude foto.

We waren achttien en vol van ons jong verworven inzicht. We zouden nog van alles doen. Veel zou moeten wijken. Wij wisten de weg. Druk gesticulerend hadden we discussies als we wandelden door het bos, tussen de lome bomen die ritselend naar ons luisterden, ze hoorden van de plannen die rijpten. Werken deden we toen nog niet, daar waren we te belangrijk voor. Werken was voor de dommen, zonder plannen, die maar gewoon doorleefden, zoals onze ouders. Zo wilden wij niet worden. Onze plannen reikten verder, hoger, want wij waren verheven. Op een bankje keken we over de weiden, zagen de zon ter kimme gaan, voor de zoveelste keer, en daarna de eerste sterren, en uiteindlijk toch maar naar huis.

Onze plannen hebben het nooit gehaald. De tijd ging snel. Andere plannen kregen voorrang, de plannen van de anderen, en uiteindelijk werden we net zo. We vergaten onze dromen. Beetje bij beetje werden we oud.

Wat als ik nu een brief moest schrijven aan de persoon die ik was toen ik achttien was? Een wijs advies! Zoek het dicht bij huis, zou ik zeggen, want als je het daar niet vindt vind je het nergens! Reik niet te ver! Dat is wat het leven mij geleerd heeft. Maar zoiets moet je natuurlijk nooit tegen een achttienjarige zeggen. Die jongens moeten dromen. Later zien ze wel weer. De dromen voorbij. God ziet het aan met een glimlach. Ik ook.

“People don’t live or die”, schreef Bob Dylan, “People just float”. Het leven heeft me niets geleerd. God zij dank.

Paul Gauguin, “Les toits bleus, Rouen”, 1884

Te weinig. 

Eén leven is te weinig. 

Twee keer zou ik willen leven op deze droevige planeet ...

Gedichtje van Czeslaw Milosz, Nobelprijswinnaar, net als Dylan, net als Hamsun. Het gaat te snel. Ik moet nog zoveel doen, nog zoveel zien, nog zoveel lezen. Nog een x-aantal jaren en dan ga ik met pensioen, maar ook dan gaat het niet in de planning passen. Als je straks over de tachtig raakt kunnen de plannen in de ijskast. Eigenlijk moest je nog een keer mogen leven. Mag hetzelfde leven zijn, met dezelfde mensen om je heen, maar met genoeg tijd om alles te kunnen doen waar ik nu niet meer aan toe kom. Eigenlijk moest je dat kunnen verdienen, door goed te leven. Dat idee zit er nog altijd in. Maar ik durf het niet meer te gelovem.

Isaac Israëls, “Lezend meisje op een sofa” 2

Isaac Israëls, “Lezend meisje op een sofa”, 52 x 72 cm, ca. 1917, Gouds Museum

Vrouwen die lezen zijn een beetje ongrijpbaar. Je weet niet wat er in hen omgaat. Ze fascineren. “Lezend meisje” van Israëls fascineert. Het behoort tot mijn favoriete Nederlandse schilderijen uit de moderne tijd, meer dan honderd jaar geleden, maar nog ontegenzeggelijk hedendaags. Het staat buiten de tijd. Honderd jaar is niks, zeker niet in boeken. De leegtes duren langer.

We weten niet wat gelezen wordt. We weten niets van het meisje, niets van de context. De context doet niet terzake. Wie ze eigenlijk ook niet. Ze is in een andere wereld. Dat is het thema. En we weten niet welke. Daar gaat het om. Daar gaat het eigenlijk altijd om in het leven, bij alle mensen die we kennen, of denken te kennen. Het is de basis van van onze zucht naar intimiteit.

Over “Lezend meisje op een sofa” valt verder weinig te vertellen. Een prachtig en intiem portret van Sophie de Vries-Dalberg, Israëls muze  Het schilderij werd in 2017 aangeschaft door het Gouds Museum. Het Gouds Museum achtte het de perfecte evenknie van een portret dat Willem Tholen in 1895 maakte van de zusjes van de Haagse kunstschilder Floris Arntzenius: “De gezusters”. En kijk, dat vind ik nu geweldig gezien van het museum. Alleen daarom al zou ik gaan kijken.

Tholen, “De gezusters”, 1895, 36,5 x 57 cm, Gouds Museum