Minder boos

Ooit had ik nog idealen. Kon ik me boos maken.

Ik kon me boos maken op de Ayatollahs, die alle vrijheid de kop indrukten. Salman Rushdie schreef De Duivelsverzen en werd bij verstek ter dood veroordeeld. Daar kon ik me boos over maken, was nog jong.

Op televisie zag ik een Ayatollah die gevraagd werd of hij het boek wel ooit had gelezen. Hij antwoordde nee en voegde daaraan toe: ik hoef niet in het riool af te dalen om te weten dat het er stinkt. Dat vond ik een indrukwekkend antwoord.

In al mijn boosheid had ik het boek natuurlijk ook niet gelezen. Nog steeds niet trouwens. Waarom zou ik?

Opkomen voor de vrijheid van meningsuiting is ook niet meer wat het geweest is.

Tegenwoordig ben ik niet jong meer. Ik maak ik me steeds minder boos. Maar de woorden van de Ayatollah herinner ik me nog steeds. Daar zou wel eens net zoveel wijsheid in kunnen zitten als in het hele dikke boek van Rushdie. Maar dat weet ik dus niet.

Okki en Dokki

Toen ik mijn eerste communie deed kreeg ik mijn eerste twee boekjes. Van Oki en Doki. Okki en Dokki zei ik zelf. Nog vele boeken zouden volgen. Van Oki en Doki, Wipneus en Pim, De Hardy’s, en vele andere. Ik zie me lezend op de bank, mijn vader in de stoel met een boek over de oorlog. Mijn moeder zorgde voor de koffie en alles was goed. Dat het met de inhoud niet altijd snor zat eerde toen nog niet. Dat begrijp je pas later. Zoals veel pas later begrepen wordt. De algemene opinie bepaalt wel wat goed is en wat slecht, wat kan en wat niet kan. En daar passen we ons netje op aan. Uiteindelijk willen we allemaal aan de goede kant van het gelijk staan. Een beetje boos kunnen zijn ergens op. Kunnen zeggen dat er veel onrecht is. Veel mensen willen dat, omdat ze het altijd al zo voelden.

Maar ik heb er toch een beetje moeite mee. Op mijn eigen manier.

Kleine romantiek

Adolf Menzel, “Schlafzimmer des Künstlers”, 1847

Kamer met uitzicht,

Vrouw aan het venster,

Maakt wat geweest is,

Steeds meer gewenster.

(Hier houd ik het even bij)

Afijn

 

Georg Friedrich Kersting, “Voor de spiegel”, 1827

Een onbestemd moment,

Langs de oevers van mijn zijn,

Zucht het alles langs mij heen,

Langs de randen van mijn pijn,

Lijkt het zoveel beter,

Heeft het alle schijn,

Kan ik toch maar beter,

Met een glaasje rode wijn,

Zorgen dat ik even

In vergetelheid verdwijn,

Met een glaasje rode wijn,

                                          Afijn,

                                                     Afijn.

Grace tevoren

 

Omdat ze een ideaalbeeld vormde voor mijn moeder. Nooit echt voor mij. Ik voelde altijd afstand, iets koels, onbereikbaars. Iets braafs, dat het allemaal niet mocht. Het morele oordeel.

Mijn moeder is er nog steeds. Er zijn oude fotoboeken, uit de jaren vijftig, waarop ik mijn moeder nauwelijks herken. Maar ergens herken ik wel Grace Kelly. Niet zozeer in gelijkenis, maar misschien in de afstand. In de tijd. De tijd dat ik er nog niet was en die eigenlijk niet bestond. De Grace van voor haar huwelijk. Vakantiefoto’s. Snapshots avant la lettre. De foto’s voelen als een eerder leven, waar ik niet bij kan komen. Maar als ik goed selecteer en even kijk voel ik steeds meer sympathie. Kan ik haar vergeven dat ze leefde nog voor ik werd geboren. Het is goed zo!

Wunderkinder

Ik lees Wir Wunderkinder van Hugo Hartung (1902-1972). Twee jongens, vrienden, geboren in het Duitse keizerrijk, begin vorige eeuw. Ondanks alles een vrolijke roman over ons leven, luidt de ondertitel. Twee jongens, mannen later, die er het beste van proberen te maken. En voor een deel lukt ze dat ook. Allebei op een andere wijze, maar toch. We drijven met de stroom mee, het land waarin we wonen, de tijd waarin we leven. We kunnen niet anders. En we willen allemaal het beste, voor ons zelf, voor de mensen om ons heen, die ons lief zijn. Soms lukt het, soms lukt het niet, maar toen Hartung zijn roman schreef, halverwege de jaren vijftig, was hij redelijk positief over de balans. Hij had geen ongelukkig leven gehad, ondanks alles. Dat maakt geen groots boek, trouwens. Zet wel aan tot denken.

De verfilming van de roman was succesvol, in elk geval in Duitsland, waar het Witschaftswunder plaatsvond, maar literair gezien heeft Hartung nooit veel waardering gevonden. Intellectuelen vonden dat het somber moest, zwaarder, vooral als je terugblikt op Duitsland en de oorlog. Zeker toen. Maar zo werkt het niet. Het morele oordeel is van een ander plan. Dingen gebeuren gewoon, soms gewenst, soms zonder dat je het wilde. Maar het gebeurt. Hartungs roman verplaatst ons in gewone jongens van goede wil, aardige jongens, mannen, die vanuit het gewricht van de tijd soms dingen doen die goed zijn, soms gaat het ook niet goed. Maar dat weten we altijd pas later, achteraf, als het nu eenmaal toch gebeurd is. En dan gaan we gewoon weer verder. Zo gaat het nog steeds. En zo moet het ook gaan!

Schrijvers en lezers

Nobelprijswinnaar John Coetzee weigert interviews. Hij vindt dat ze niet ter zake doen. Het meest persoonlijke, het beste staat in mijn boeken, zegt hij. Ik lees zijn boeken en kan dat beamen. Schrijvers in de media hebben doorgaans weinig toe te voegen aan hun boeken. Het boek verdwijnt in de huidige tijd steeds vaker achter de schrijver, de schrijver lijkt belangrijker dan het boek. Ik denk aan Mulisch, een groot schrijver die zich beter afzijdig had kunnen houden in zijn tijd van leven. En na Mulisch is het alleen maar erger geworden. Interviews, televisie, het geeft alleen maar ruis en onrust. Boeken vragen om stilte, draaien je gedachten naar binnen. Coetzee begrijpt dat.

Ik mocht op relatief jonge leeftijd ervaren dat goede boeken een blijvende indruk achterlaten, je kijk op het leven blijvend kan veranderen. Een goed boek doet zoveel meer dan het passief kijken naar een film of het surfen op het internet. Je moet zelf met beelden komen. Literatuur is een zoektocht, naar jezelf, naar het universele, naar onze angsten, dromen, verlangens. Dat heeft vormende waarde. Ik maak me weleens zorgen over jonge generaties, of die nog verleid kunnen worden tot lezen. Je zou een studie kunnen maken met als vraagstelling of dat een fundamentele verandering teweeg brengt in de samenleving. In ons mens-zijn. Erg optimistisch ben ik niet. Steeds vaker voel ik me een vreemde, spreek ik in een ander taal.

Of praat ik nu als een ouwe lul? Vast wel!

Kleur van de stilte

 

Helene Schjerfbeck

Kleur van de stilte,

Kleur van de dood,

Kleur van de angst,

Kleur van de nood,

Kleur van het witte,

Kleur van het zwart,

Kleur van het leven,

Kleur van de smart,

Kleur in het donker,

Kleur in het licht,

Kleur in het denken,

Kleurt mijn gedicht,

Kleurt mijn geheugen,

Kleurt mijn gezicht.

Soms, stilte

 

Schilte & Portielje, zonder titel, 2009

Soms kom ik ze tegen. Niet veel, heel soms. Met pijn in het hart.

Soms besluit iemand om iedereen de rug toe te keren. Soms weigert iemand te communiceren. Soms voel je de stilte in de ziel. Omdat ze niet anders kunnen. Niet meer willen. Soms zelf nooit hebben gewild.

Soms zeggen we dat het niet aan ons ligt. Stilte is nooit de maat der dingen. Niet voor ons. De angst voor de eenzaamheid slaat ons om het hart. Stilte is niets voor ons. Niets voor ons mensen. En voor wie wel, die moet zwijgen.

Aan de rand van de sloot

 

Edvard Munch, “Weide met bloemen te Veierland”, 1887

Aan de rand van de sloot,

Neergezeten,

Neergestreken,

Aan de rand van de sloot,

Bij de weide en het bos,

Zo ontzettend lang geleden,

Zo tevreden,

Als we leken,

Laat de rand van mijn gedachten,

Mij geen ogenblik meer los,

Meer dan een halve eeuw gestreden,

Lijf en leden,

Voor een leven,

Verzonnen uit het toeval,

En daarom altijd weer de klos,

Aan de rand van de sloot,

Bij de weide en het bos,

Omdat ik weet van het verleden,

Laat mij de toekomst niet meer los.

Zielsmuziek

 

Opus 218, Scherzo, “Sardinevissersboot”

Omdat het raakt aan de essentie van de ziel.

Paul Signac was een romanticus die paralellen zag tussen muziek en schilderkunst. Hij werd geïntrigeerd door opvattingen van Charles Baudelaire dat 'in kleur sprake is van harmonie, melodie en contrapunt'. De dichter Jules Laforgue, met wiens werk Signac bekend was, vergeleek in een essay over het impressionisme de schilder met een 'klavier waarop de natuur zijn muziek ten gehore brengt'. Signac verwerkte Laforgues inzichten later in zijn theoretische verhandeling D'Eugène Delacroix au neo-impressionisme (1899), maar past de principes dus al geruime tijd eerder toe in een serie pointillistische. schilderijen van vissersbootjes op zee, met muzikale ondertitels. 

De reeks van de vijf hier getoonde schilderijen, die elk een opusnummer krijgen van Signac, worden doorgaans aangeduid onder de titel ‘La mer’. De werken tonen zorgvuldig gespreide vissersbootjes, als ware het noten op een notenbalk aan de horizon. De bootjes vormen daarbij Signacs visuele contrapunten. De perceptie van afgemeten afstand is daarbij een belangrijk element, evenals het ritme van de herhaling, soms ook isolatie, afgestemd op het bij het moment passende tempo: scherzo is lente (levendig), larghetto ochtend (kalmte), allegro zomer (snel), adante herfst, avond (langzaam) en finale winter (gepassioneerd). Elk van de werken krijgt zijn eigen dominante kleur, passend bij het gevoel dat ze uit moeten drukken. 

Later zou Signac schrijven dat hij op deze wijze de werkelijkheid gesimplificeerd wilde weergeven als een soort van picturale muziek, hetgeen in zijn ogen authentieker was dan schilderen naar de visuele waarneming. De Opus-werken die hij in 1891 maakte in Concarneau en Cassis hebben een grote decoratieve expressie, waarbij hij streeft naar synthese en het vluchtige opoffert aan het permanente. De werkelijkheid wordt geharmoniseerd en gesimplificeerd tot op zich zelf staande esthetische vormen, waarmee hij het wezenlijke van het onderwerp tot uitdrukking probeerde te brengen. De schilderijen krijgen daarmee een soort van tijdloze rust, een gesublimeerde realiteit de de grenzen van de schilderkunst overstijgt en preludeert op de abstracte kunst die de twintigste eeuw zou domineren.

Vrij naar: Peter Vergo, "The Music of Painting", Phaidon, 2010.

Opus 219, larghetto, “Ochtendkalmte”

Opus 220, allegro maestoso, “Avondrust”

Opus 221, adagio, “Ondergaande zon, sardinevissers”

 

Opus 222, finale, “Terugkeer der boten”

Vriendschap onuitgesproken

Berthe Morisot, “Eugene Manet, Ilse of Wright”, 1875

Ik lees in een brief van J.M. Coetzee aan Paul Auster dat hij van mening is dat echte vriendschap tussen een man en een vrouw pas kan ontstaan nadat ze seks met elkaar hebben gehad, “omdat er anders teveel onuitgesprokens in de lucht blijft hangen”. Dat vind ik een interessant perspectief, maar ik weet niet of ik het er mee eens ben, moet daar toch even goed over nadenken.

Zelf heb ik lang gedacht dat echte vriendschap tussen een man en een vrouw onmogelijk is, omdat het in de woorden van Tsjechov “altijd onzuivere bestanddelen naar binnen smokkelt”. Maar ook dat weet ik niet meer zo zeker als ik erover nadenk. Misschien zit hem wel in dat woordje altijd. Misschien zit er ook wel iets in de leeftijd. Waarschijnlijk is vooral dat er geen universele waarheid bestaat.

Coetzee en Auster corresponderen over vriendschap, dat naar hun zeggen zoveel lastiger te definiëren is dan liefde. Ik twijfel ook of het lastiger is. Bestaat er vriendschap tussen mij en mijn vrouw, en wat is dan liefde? Ook dat weet ik niet, omdat ik het niet kan definiëren. Misschien moeten we ook maar beter niet wagen aan omschrijvingen, want als je niet uitkijkt sla je het dood.

Echte vrienden hoeven niet alles te uit te spreken. Misschien is dat het wel. Bij consequentie moet je dan ook maar niet over vriendschap spreken. Het woord alleen is eigenlijk genoeg.

Ik denk aan X, die op latere leeftijd depressief werd en zich uiteindelijk verhangen heeft. Vriend uit mijn jeugdjaren, later uit het oog verloren. Ik zag hem kort voor zijn dood nog in de boekhandel, nadat ik hem jaren niet meer had gesproken. Hij zei me dat hij er spijt van had mij in een bepaalde situatie onheus te hebben behandeld. Ik was het al lang vergeten. X niet. Misschien was dat wel vriendschap. Maar dat wist ik toen nog niet. Dat weet je altijd pas achteraf, als het te laat is. Het spijt me nog altijd dat hij niks heeft laten weten.

Emmers vol regen

1975, opnames Blood on the Tracks

Emmers vol regen,

 Emmers vol tranen,

Allemaal emmers aan mijn oren ontstegen,

Emmers met maanlicht 

                                                         in mijn hand,

Jij hebt alle liefde,

            Liefste, die ik hebben kan,

Soms was ik mild,

       Soms hard als een eik,

Zag vele mooie mensen

                                                                            verdwijnen met de wind,

Vrienden die komen, 

                                                              vrienden die gaan,

Als je me wilt,

                     Liefste, zal ik voor je staan,

 Ik hou van je lach,

        De kootjes aan je hand,

Ik geniet van hoe je draait 

                                                                                   met je heupen door de dag,

Ik geniet van de blik

                                                                         waarmee je naar me kijkt,

T’is alles aan jou 

                                                                         dat me zo tot wanhoop leidt,

 Kleine rode auto,

Kleine rode fiets,

Misschien ben ik een aapje

                                                                               maar ik weet wat ik wil,

Ik geniet van je liefde, 

                                                          sterk en traag,

 Ik neem je met me mee,

Liefste, wanneer ik ga,

 Het leven bedroeft,

Het leven verwart,

Wat je kunt doen is doen

                                                                      is doen wat je moet,

Je doet wat je moet

                                                             en je doet het goed,

Ik doe het voor jou,

           Liefste, zie je dat dan niet.

Boek in beeld

 

Titelblatt 

De Duitse graficus Hermann Naumann (1930) maakte in 1973 een serie van tien tekeningen plus een titelblad bij Knut Hamsuns roman “Mysterien”. Daar kan ik in dit blog niet omheen. Ik kwam de uitgave tegen op een veiling-site, maar heb het laten lopen toen het in de honderden euro’s ging. Dat kan ik niet uitleggen. Het is niet alleen mijn geld. En ik troost me maar met het alternatief er een kort stukje over te schrijven. Wat ik nu doe!

Wat moet ik nog zeggen. Toen ik vooraan in de twintig was en helemaal vol van de roman wilde ik dat iedereen er net zo vol van was als ik. Een oom die veel Russische romans had gelezen zei dat hij dat andere boek dat ik hem had geleend mooier vond, “Steppenwolf” van Hermann Hesse. Inmiddels weet ik dat je dit soort geneugten beter voor jezelf kunt houden. Ik ben blij dat ik alle 11 illustraties gevonden heb. Leve het internet. Voor het moment is dit genoeg!

Die Ankunft 

Nagel und Minute

In de Spelunke

Mit Dagny

Angelhaken 

Heiratsantrag

Umarmung

Geigenspiel

Vor Dagny

Der Traum

Dobberen en zoeken

 

Mary Jane Ansell, “Pomona”, 2021

Als een brief

In een fles,

Die dobberend

                         nooit wordt gelezen,

Het blauw van de lucht,

Het groen van het gras,

De richting 

                         die nooit wordt gewezen,

Over het water,

Onder de zon,

Afrikaners, Latino’s, 

                         Chinezen,

Zo breed de zee is,

Zelden begrepen,

      Laat staan

                                                  dat ik ooit wordt geprezen,

Maar hoef ik ook nimmer,

In voortdurend zoeken,

Van wie ook ter wereld

                         te vrezen.

Zwak voor Tissot

 

James Tissot, “Room overlooking the Harbour”, 35 x 33 cm, 1878-1879, privé collectie, in 2019 voor 500.000 pond verkocht bij Sotheby’s

Ik heb een zwak voor James Tissot (1836-1902). Vertel mij waarom? Ooit las ik een geromantiseerde biografie van zijn geliefde Kathleen Newton (1854-1882), die hij zo vaak portretteerde, met wie hij een kind kreeg maar met wie hij niet kon trouwen, die zo vroeg overleed. Over wie ik een lemma schreef. Vertel mij maar waarom?

Een van de mooiste werken waarop ze figureert is “Room overlooking the Harbour”. Ze zit aan een eettafel in het Castle Hotel te Ramsgate, toen al vanaf London Victoria Station snel en rechtstreeks bereikbaar. De tafel is gedekt voor de lunch, maar noch zij, nog haar oudere tafelgenoot lijken veel aandacht voor de etenswaren te hebben, druk als ze zijn met lezen, hij in de krant, zij in een boek. Een prachtige vrouw, elegant gekleed volgens de laatste mode, de haren ingetogen opgestoken, gechaperonneerd door haar vader. Of is het een knecht? Waarom zijn ze daar? Wie missen we in het plaatje? Zijn ze op vakantie of verwachten ze nog iemand?

De werken van Tissot lezen als een roman, een wereld waar ik had willen leven, een tijd waarin ik thuishoor. Het kan haast niet anders dan dat ik de afwezige ben op het doek. Kathleen degene die op me wacht. Als Tissot het kon worden, waarom niet ik? Want ik ben niet ver weg. Ik voel het in mijn kijken, Kathleen voelt het door haar boek, waar ik het hoofdpersonage in ben. En zo raakt alles uitendelijk aan elkaar. De wereld draait rond, nergens gaat zij vooruit. Alles keert weer terug, bij boot, bij boek, in mijn denken. In de werken van Tissot, voor wie ik een zwak heb. Daarom!

Seaside, portret van Kathleen te Ramsgate, 1878

Schaakspelende vrouw, eerder schets

Ramsgate, Kathleen in het Castle Hotel, met zelfportret van de kunstenaar

Ramsgate 1890-1900, strandscene , op de achtergrond het station

Neem me zachtjes in gedachten

 

Peter Zelei, “Vilhelms droom III”, 2018, hommage aan Hammershøi 

Mooi meisje

In de stilte

Van de kamer 

Voor de zee,

Neem me zachtjes

In gedachten,

Neem mij lezend

Met je mee,

Met de vogels

Aan de muren,

Sober streng,

De zwarte fee,

Niet aanwezig

In het beeldvlak,

Onbestemd

Van één naar twee,

Open deuren,

Strakke vormen,

Verbergen meer

Dan een carré,

Dat is al

Wat ik herinner,

Wat het meisje

Met me dee.

Beslissende momenten

 

Aldo Balding (1960) is een Amerikaanse figuratieve kunstschilder die altijd sterk een narratief element verwerkt in zijn werk. Er zit altijd een verhaal achter, dat je zelf mag bedenken. Mij staat dat wel aan. Uiteindelijk is dat ook wat we doen als we op het terras zitten, of gaan uit eten. Mensen kijken, je afvragen wat ze doen, of ze wel gelukkig zijn. Iedereen heeft zo zijn verhaal.

Ik zie mezelf lopen in zijn portretten. Als jongeman, jonger steeds dan ik nu ben, na beslissende momenten in mijn leven. Als je ouder wordt ga je die momenten scherper zien. Het moment waarop er nog een keuze was. Die momenten herinner ik me bij het zien van Baldings werk. Het zijn de momenten van weemoed, om het leven dat er niet is gekomen.

Balding zei ooit dat hij mannen in pakken interessanter vond om te schilderen dan mannen in casual wear. Ik vond dat wel iets om over na te denken. Lang ben ik naar mijn werk gegaan in colbert en blouse. Netjes gekleed, dat hoorde toen bij mijn werk. Tegenwoordig laat ik het colbert uit en draag ik vaak een trui, ook omdat er gelucht moet worden.

Misschien is het een extra laag waar je doorheen moet dringen. Voor vrouwen in modieuze of avondkleding geldt iets vergelijkbaars denk ik. Een soort façade. Maar intrigeren doet het wel. Misschien is het zelfs het hele idee van schoonheid. Van zelfverzekerdheid, die eigenlijk iets verhuld. Misschien is dat wat een mens interessant maakt. Misschien, misschien.

Ben ik minder interessant geworden? Ik ben sowieso ouder geworden. Of dat samenvalt weet ik nog niet, daar moet ik even over nadenken. Vanaf een bepaald moment in je leven hoef je eigenlijk niet zoveel meer, ben je waar je bent, raakt de blik meer naar achteren dan naar voren. Naar de beslissende momenten dus. Maar ook daar zijn mooie portretten van te maken.

Als vroeger voel ik

A.J. Groenewegen, “Gezicht op Delft”, zj.

De weiden vaal en leeg,

Als vroeger voel ik 

kind,

De vochte verte heel dichtbij,

Die telkens weer de hoop hervindt,

Het vijle ijs,

                  de verre molen,

De vele bosjes in de wind,

Het wachten op de vadse koeien,

De zon die vaak het leven bindt,

Houd ik stil, 

                       een klein momentje,

Tot ik weer de wolken vind,

Kan ik regen niet voorspellen,

Alleen

                        de angst van vroeger

         voel ik kind.

Le Chabanais

In de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw kenmerkte het uitgaansleven in de grote wereldsteden zich door een vrijgevochten en seksueel beladen atmosfeer. Berlijn, Wenen, Parijs. Kunst, cultuur en erotiek gingen hand in hand, luxueuze bordelen stonden naast de theaters en de klandizie wisselde van het een in het ander. Alsof de catastrofe van de oorlog werd voorvoeld en het nog even los moest.

Tot zover de algemene informatie. Ik kijk naar bovenstaande foto, met veertien jongedames die eind jaren twintig werkzaam waren het het bekend Parijse bordeel Le Chabanais. Ik zoom in en loop ze allemaal af. Hele gewone meisjes eigenlijk, alsof van de zwemclub. Allemaal van de aardbodem verdwenen, inmiddels. In ieder kan een roman steken, die niemand ooit zal lezen.

Het is verbazingwekkend hoe ver van de wereld van Le Chabanais afstaat van die waarin mijn grootouders toentertijd leefden, in een bekrompen moraal waar ik nog steeds last van heb. Niet alles schrijf ik op. Sommige foto’s laat ik toch maar achterwege.

Ik denk aan mijn roman en bedenk een meisje uit het Brabantse platteland die wegvlucht naar Parijs en via een toevallige kennis in Le Chabanais terecht komt. Ik kijk nog eens naar de bovenste foto en bedenk wie ik kies. Ik denk de vijfde van rechts. Het was een mooie tijd in Le Chabanais. De dames hadden het er prima naar hun zin, werden op handen gedragen en goed beschermd door Martoune, de vrouwelijke bordeelhoudster. Maar het ging mis toen ze na de oorlog terugkeerde naar haar geboortedorp. Met dramatische gevolgen.

Enfin, lees het maar zodra het uitkomt.

Nieuwjaarswens up to date

 

lk wensche u een jaar,

dat zachte als zijde is;

ik wensche u een jaar,

dat blank en blijde is;

ik wensche u een jaar,

dat ver van krank is,

een deugdelijk jaar

zoo breed als ’t lang is;

ik wensche u een jaar,

dat, als ’t voorbij is,

coronavrij

voor u en mij is;

ik wensche u een jaar,

met goede berichten,

zo dat wat gestart is

nog niet snel voorbij is.

Guido Gezelle, nieuwjaarswens met eek kleine update