Soms is het niet aan mij

 

Monica Belluci door Signe vilstrup, Vanity Fair, 2021

Soms is kunst meer dan de voorstelling

                                                                 of ook minder,

Soms is schoonheid universeel, 

                                                   soms ook 

                                                                    louter

                                                                               individueel. 

Soms is het niet aan mij 

                                        maar aan de ander,

Soms wacht ik op op wat nooit is gekomen

                                                                       of nog komt,

Soms moet ik moet ik beter zwijgen,

                                                             waar spreken niets meer zegt.

Niets

Hugo Simberg, “De gevallen engel”, 1903

Het is af en toe een complexe zaak met mijn cliënten. Als ze geleefd worden door de ander raken ze somber, dan voelen ze zich beklemd, maar als de ander hen verlaat worden ze bang. Altijd bang voor de afgrond, voor het niets.

Vrijheid heeft een donkere kant, is onlosmakelijk verbonden met diepe angsten. We zijn onze eigen scheppers, zei Sartre ooit. Door een opeenstapeling van keuzes, handelingen en mislukkingen komen we tot wie we actueel zijn. We nemen de wereld waar door onze eigen - steeds veranderende - bril. Maar hoe dan ook, het is onze wereld! Mijn wereld! Maar als we zelf de scheppers van onze eigen individuele wereld zijn, wat is dan nog de grond onder onze voeten? Wat bevindt zich onder ons? Het “niets”, zegt Sartre, en dat is precies waar we zo bang voor zijn.

Ik ook! Zeg maar of ik de juiste persoon ben om het over dit soort dingen te hebben!

Soms net op tijd

 

L.A. Ring, “Omheinde weides met ooievaarsnest, Skærbæck”, 1903

Laurits Andersen Ring (1854-1933) is me enkele generaties voor, maar voelt als een zielsverwant. Dit schilderij had geschilderd kunnen zijn achter mijn ouderlijk huis in de jaren zestig. Ik ben een klein jongetje en weet nog niks van het leven. Hier is het goed. Beter gaat het niet worden. Ring moet dat ook geweten hebben. Als je het weet, is het eigenlijk al te laat.

Ik liep met mijn zonen achter mijn ouderlijk huis. Ze wisten nog dat ze hier ook met opa hadden gelopen, ook alweer meer dan twintig jaar geleden. Even was het weer goed zo. Dit is waar we naar zoeken. Er was een water aangelegd, maar verder maar weinig veranderd.

Soms ben je te laat. 

Soms ben je net nog op tijd.

Broze kind

 

Heinrich Kühn, 1907

Het broze kind

Wat weet ik nog,

Hoeveel ben ik vergeten,

Een kind weet van gisteren,

Het broze kind

Wat weet ik nog,

Wat wist ik al,

Een kind weet van morgen,

Heeft weet van dit,

Van hier,

En nu,

Dit is mama,

Dit is papa,

        Mijn papa en mijn mama,

Veilig

In het huis,

Hier woon ik,

Hier speel ik met mijn vriendje

        En mijn vriendinnetje,

Veilig

Om het huis,

Nu ben ik boos,

Nu ben ik blij,

            Ben ik veilig

                    Ben ik kwetsbaar,

Blijf zo broos,

Blijf zo veilig,

Blijf altijd

      een beetje 

       verbonden

                met mij.

Underperformance

François Barraud, 1933

Een oud collega, op een paar dagen zo oud als ik, promoveert na 14 jaar noeste arbeid op het onderwerp “underperformance”. Hij had nog aan mij gedacht en stuurde het proefschrift. Wat tot denken stemde, op onderdelen triggerde. Dat wil ik niet ontkennen.

Je kent je talenten pas echt als ze zich manifesteren. Ik heb meer talent als psycholoog dan voor management en beleid, dat merk je als je door het doen. Ik schreef graag, denk dat ik een goed journalist zou zijn geweest. Van jongsaf heb ik een boek willen schrijven, maar dat moet nog steeds gebeuren. Of ik daadwerkelijk talent heb als schrijver zal moeten blijken. Dat laat zich niet meten. Ook niet aan wat bloggen.

“Underperformance” blijft redelijk ongrijpbaar, als veel psychologische concepten. Net als bijvoorbeeld zelfbeeld, wat ermee verbonden is. We kunnen wel denken dat we bijzonder begaafd zijn, maar als we het niet laten zien kopen we er niks voor. En de organisaties waar we werken ook niet.

Mijn boek staat nog in de planning, voor na mijn pensionering, bij leven en welzijn. Thema’s groeien in mijn hoofd, maar ik vraag nog even geduld. En mocht ik eerder overlijden, niemand die zal weten hoe een groot schrijver in me heeft gescholen. Of dat erg is? Misschien voor de wereld, zeker niet voor mij!

Klein literatuuronderzoekje

Eerste pagina uit de eerste vertaling van Mysteriën, Philippine Wijsman, 1894.

Philippine Wijsman was in 1894 de eerste die Kunt Hamsun’s “Mysterien” naar het Nederlands vertaalde. Dat deed ze vanuit het Deens en op een hele vrije wijze. Alleen het begin al wijkt op een merkwaardig eigenwijze wijze af.

Ooit dacht ik: zou het aan de Deense vertaling liggen?

Later las ik dat Hamsun in 1908 “Mysterien” 1908 bewerkte voor de eerste editie voor zijn verzameld werk, en dacht ik: wellicht verklaart dat het zo afwijkende romanbegin in de vertaling van Wijsman.

In mijn zoektocht naar een eerste druk van “Mysterien”, die vooralsnog ruim boven mijn budget ligt, stuit ik op een afdruk van de eerste pagina, die de eigengereidheid van Wijsman niet rechtvaardigt. Tenminste, als het toch niet aan de Deense vertaling ligt.

Dat voor wat betreft mijn eigen kleine onderzoekjes, waarin niemand geïnteresseerd is. Dan maar even voor mezelf. Net zo belangrijk.

Ieder zijn waarheid

 

Historici zijn altijd gevangenen van de naakte feiten. Als iets feitelijk niet kan worden aangetoond heeft het als het ware nooit plaatsgevonden. Dat is een gevaarlijk standpunt, heb ik altijd gevonden. Mensen maken vaak hun eigen geschiedenis. Veel wordt verdoezeld, verdraaid of weggestopt, bewust of onbewust. Zeg dan nog maar eens wat er werkelijk gebeurd is. Hoeveel bewijzen je ook aanvoert, of niet. Uiteindelijk gaat het erom wat je gelooft.

De intrigerende foto is uit Life-magazine en toont Lily Touwen, in een korte zelfgemaakte lapjesbroek, enkele maanden na de bevrijding in Kamp Tjideng, in voormalig Nederlands-Indië. Ik zie geen Jappen. De foto geeft een vertekend beeld, zegt Lily vandaag voor de NOS. Tegelijkertijd benadrukt ze dat ze in het kamp geleerd had haar gevoelens te verbergen. Pas tientallen jaren later liet ze wat los. Hoe vaak heb je dan je verhaal niet aangepast in je hoofd. Wat is er dan nog nog over.

Vandaag is de Indië-herdenking. Met het oog op de nasleep van de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog niet gespeend van hypocrisie. De herdenking van hen die hier zijn. In Amsterdam sprak de dochter van Raymond Westerling. Wie het boek van Van Reybrouck heeft gelezen weet wie haar vader was. Iedereen zijn eigen waarheid, denk ik dan. Wat kan ik ervan zeggen? Maar soms heb ik moeite het podium dat bepaalde mensen krijgen. Dapper dat Femke Halsema niet naar de herdenking wilde komen.

Twee keer

 

Richard Miller, “La Toilette”, zj.

Soms zit ik maar te zitten, zoals nu, op mijn terras, de tijd schrijdt voort, zoals alles, zoals ik. Ik laat het gebeuren. Je kunt de tijd ook niet blijven vullen, met schrijven, lezen, iets nieuws bedenken, war kan de leegte niet vullen. Soms laat ik de leegte er gewoon even zijn, zomaar, niks. Niet te lang, want ik weet intussen hoe snel het gaat.

Ik heb nog zoveel boeken die gelezen moeten worden en hoewel het pensioen geleidelijk in zicht komt, realiseer ik me dat het niet meer gaat lukken. Want ik moet ook nog een boek schrijven. En leven, met mijn vrouw, mijn familie, mijn vrienden. Het is gewoon teveel. Één leven is te weinig. Eigenlijk zou ik twee keer moeten leven. Op zijn minst.

Moedwillige schade

 

Illustraties door Søren Hjorth Nielsen, 1929-1930

In december 1930 schreef Knut Hamsun vanaf zijn landgoed Nørholm een brief aan de Deense schrijver en criticus Tom Kristensen naar aanleiding van de recente publicatie van diens roman “Vernieling”. “Ik geloof niet dat ik ooit zo betoverd ben door een boek - een briljant en belangwekkend werk”, schreef hij, “Ik heb zelf boeken geschreven, ik weet wat het is, maar nu ben ik nederig, want geen boek kan zich meten met het uwe. Aanvaard mijn respectvol eerbetoon”.

Vandaag heb ik “Vernieling” gedownload, als e-book, wellicht voor de vakantie. Ook al weet ik dat het niks zegt, en wat moet je eigenlijk met de lofbetuigingen van de oudere Hamsun, soms blijk ik sneller beïnvloedbaar dan ik wil toegeven. Ik denk aan Hamsun. Moedwillig schade toebrengen, is dat vernieling? Enfin. Het staat al op mijn e-reader.

Tweede druk

 

Eind jaren tachtig woonde in in het centrum van Eindhoven en om de hoek was een antiquariaat. Daar hadden ze eerste drukken, ik herinner me Van Eeden Van de koele meren des doods, Terug tot Ina Damman van Vestdijk, en ook twee tweede drukken van Nescio’s Dichtertje uit 1933, misschien wel de meest gewilde tweede druk in de Nederlandse literatuur. De boeken stonden achter glas en kosten boven de honderd gulden, wat ik toen niet kon betalen, of - pas getrouwd - in elk geval niet kon verantwoorden. Ik fantaseerde over een inbraak, wat ik natuurlijk niet heb gedaan. Als - toen al - fervent Nescio liefhebber had ik best wat risico willen lopen, lang bezon ik me op een plan, maar het antiquariaat ging weg en de kans ging voorbij.

Twee weken geleden deed zich een nieuwe kans voor: de tweede druk van Nescio stond op Marktplaats, in een voor negentig jaar oud uitstekende staat. Ik bood en kreeg het voor 45 euro, exclusief verzendkosten. Nu heb ik de eerste en tweede druk en zou ik volmaakt gelukkig moeten zijn. Probleem is dat zulk een geluk bij mij nooit heel lang aanhoudt. Morgen zie ik wel weer een ander boek staan dat me gelukkig zal maken en zo blijf ik bij voortduring zoekend. Maar misschien is dat wel waar het om draait in het leven. Jagen achter geluk, klein of groot, dat ons uiteindelijk altijd weer een stap vooruit snelt. 

Maar voor vandaag ben ik blij. En daar gaat het om.

Volmaakte onvolmaaktheid

 

Mike Oldfield

Mike Oldfield bracht tussen 1973 en 1975 drie geniale albums uit: Tubular Bells, Hergest Ridge en Ommadawn. Ik ontdekte hem toen ik op televisie een jongetje met het Down syndroom op een schommelaars zag met de de achtergrond de muziek van Ommadawn. Oldfield had zelf een broertje met het Down syndroom, dat jong stierf.

De introverte Oldfield was mentaal niet in goede doen tijdens het maken van de drie genoemde albums, vaak depressief, doorgaans werkte hij volledig geïsoleerd. Na de dood van zijn moeder door suïcide, in 1975, ging hij een tijdje in therapie en kwam er met In Dulci Jubilo ineens veel beter uit. Hij was opgewekt, ogenschijnlijk socialer, ging zelfs optreden.

De muziek is nooit meer geheel geworden wat het in al haar volmaakte onvolmaaktheid van de eerste jaren ooit was.

Groot geheim

 

“L’intrigante”, 1931

François Barraud (1899-1934) was een Zwitsers kunstschilder. Hij had nog een zus en vijf broers, waarvan er drie, Aimé, Aurèle en Charles later ook kunstenaar werden. Ze werden groot in een eenvoudige familie. Overdag kwamen ze aan de kost in eenvoudige baantjes als huisschilder of stratenmaker, ‘s-avonds bekwaamden ze zich in de schilderkunst. Uiteindelijk vonden ze hun stijl in wat in de jaren twintig de Nieuwe Zakelijkheid ging heten. In 1922 trok François naar Frankrijk, waar hij trouwde met de Française Marie, die vaak als zijn model zou fungeren en zijn stijl ook wezenlijk beïnvloedde met haar scherpe kritiek. Na een succesvolle tentoonstelling te Genève in 1931 leek François eindelijk als kunstschilder volledig in zijn levensonderhoud te kunnen voorzien, maar drie jaar later overleed hij al aan tuberculose, slechts 34 jaar oud.

De melancholische werken van Barraud intrigeren niet alleen door de bijzondere, vervreemdende stijl, maar ook door de vaak raadselachtige thematiek, waarbij de kijker in het ongewisse wordt gelaten over het verhaal erachter. Het doet soms denken aan grote werken uit de Gouden eeuw van de Nederlandse schilderkunst. In “L’intrigante” zien we Marie die een brief met een lakzegel sluit, maar net als bijvoorbeeld bij Vermeers “Brieflezende vrouw” hebben we geen idee wat de inhoud van de brief zou kunnen zijn. In “La tailleuse de soupe”, geschilderd kort voor zijn dood, wordt opnieuw Marie afgebeeld, samen met haar jongere zus Louise. Ze zijn in gedachten, zwijgen, lijken een geheim te koesteren. We weten niet wat het is.

Het leven is één groot geheim. Misschien is dat wel de belangrijkste boodschap van François geweest.

“La tailleuse de soupe”, 1933

François Barraud en Marie met het schilderij , 1933

Beschermende factor

 

Marianne Basler

Precies honderd jaar geleden schreef Ellen Forst, die later met haar man aanhanger van Mussolini werd, al een jeugdboek over psychiatrie en zelfmoord, Het leven en sterven van Anne Marjorie Lam (Baarn, 1923). Naar de beeldvorming van die tijd dweept hoofdpersoon met bepaalde literatuur, specifiek met een bekend romantisch en tragisch personage:

Na het eten trof ze Hans in het park. ‘Ik breng je nu eens een ander boek’, zei hij. ’t Was Eline Vere. Het bleek een openbaring. Al wat ze tot nu toe gelezen had, leek haar flauw en mat.

Ze las het en herlas het driemaal en dan gaf ze het Hans terug.
‘Nu?’
‘Ik wou dat ik Eline Vere was.’
‘Ssst’, zei hij, ‘je begrijpt nog niet de afschuwelijke diepte van verdriet.’
De tranen sprongen haar in de oogen. Ze voelde zich miskend – maar niet ongelukkig.

Honderd jaar later leest de jeugd geen Eline Vere meer. Ik weet niet of dat een beschermende factor mag heten. De romantiek van suïcide is er al lang en breed vanaf. De droefenis blijft.

In de weide

  

Willem Roelofs, “Vee in een polderlandschap”, z.j. Musem Voorlinden

Zo de wereld

Zo de mensen

Zo de vogels

Zo het gras

Zullen de kinderen

Niet meer weten

Hoe zo groen

Het ooit eens was

Zullen we allen

Zijn vergeten

In de weide

In de klas.

Mooie dag

 

Hendrik Willem Mesdag, “Duinlandschap”, ca. 1890-1900

Ik was met mijn vrouw fietsen in de duinen tussen Scheveningen en Katwijk. Ter hoogte van Wassenaar, net voorbij een chique wit duinhotel, stopte ze even en maakte een foto. “Mooi hè”, zei ze. Ze lachte naar me en keek weer over de duinvallei. Ik hoorde meeuwen boven ons, ik rook de zee, en voelde dat het goed was. Meer is er niet nodig, dacht ik, zo moest het kunnen blijven. 

Het was een mooie dag.