Ons eigen verhaal

 

Félix Valloton, “Het witte strand bij de klif”, 1913

Zolang iets is, is het niet wat het geweest zijn zal. Als iets voorbij is, ben je niet meer de persoon die het is overkomen.

Nog maar een keer Martin Walser, voor wie het voorbij is nu, waar het mij nog steeds overkomt.

In het het verleden dat iedereen gemeen heeft, kun je rondlopen als in een museum. Je eigen verleden is niet begaanbaar. Daarvan bezitten we alleen wat het uit zichzelf prijs geeft. En zelfs dan wordt het nooit scherper als een droom. <…> Maar dromen worden vernietigd als we naar hun betekenis vragen. De droom die in het licht van een andere taal is gezet, verraadt alleen nog maar wat we hem willen vragen. Zoals een gemartelde alles zegt wat we willen, zegt hij niets over zichzelf. Zo is het ook met het verleden.

En zo is het ook met mij, zo is het met de ander, zo was het met Walser. We maken allemaal ons eigen verhaal.

Ook Walser

 

Gottlieb is bang. Bang voor de volgende gedachte, de volgende seconde, omdat hij weet waaraan hij zal denken, moet denken. Dat is geweld, erger dan wel fysiek, materieel geweld ook. Een klap of een steek doet pijn, maar ook als het erg veel pijn doet, gaat het daarna over. Ook als je telkens weer een klap of een steek krijgt en als dat elke dag meer pijn doet, neemt de pijn daarna altijd weer af. Zielenpijn kan, als de oorzaak blijft, elke dag weer meer pijn doen. Je ziet de ondraaglijkheid ervan tegemoet. Straks zie je niets meer tegemoet, kun je niets meer verbergen. Dan is het AFGELOPEN.

Martin Walser, “Een ogenblik van liefde”, 2002

“Walser zal ook wel bijna dood zijn”, schreef ik op 15 juli bij de dood van Kundera. Op 28 juli is hij gestorven, 96 jaar oud. Er blijven er niet veel meer over, schreef ik al.

Binnen het Nederlandse taalgebied is Walser altijd een ondergewaardeerd schrijver geweest. In 2010 schreef ik zijn lemma op Wikipedia. Bij herlezing meen ik dat zo slecht nog niet te hebben gedaan. Lees maar mee: “Zijn werk typeerde zich vooral door de tekening van innerlijke conflicten, later vaak in combinatie met de tragiek van het ouder worden (de ouder wordende man die verliefd wordt op een veel jongere vrouw). Een steeds terugkerend thema vormden de mislukkingen in het leven van zijn antihelden. Ze zijn niet opgewassen tegen de eisen die aan hen gesteld worden, door anderen of door henzelf. Dat de innerlijke strijd die dat oplevert steeds onderhuids blijft, zich onzichtbaar afspeelt in het zielenleven van de hoofdpersonen en dat de uiterlijke gebeurtenissen slechts bijzaak zijn, maakte hem tot een typisch Duits schrijver van na de oorlog, in de geest van Heinrich Böll, Peter Handke en Siegfried Lenz. 

Beter kan geen bron dat omschrijven.

Ik moet maar weer eens wat gaan herlezen. Werk dat zo getypeerd wordt moet wel bij me passen.

Getuigenis

 

Ik ben bang voor hen tot aan mijn dood. U weet niet de gehele waarheid. Sinds mijn kindertijd doe ik vanalles wat ik niet wilde doen. <…>. Ik was, ben en zal altijd een hoer zijn.

Dimitri Sjostakovitsj, “Getuigenis”

Ik heb veel delen uit de reeks Privé Domein. Niet alle, maar toch zo’n tweehonderd. Diverse deeltjes ik gelezen, bijna allen in elk geval deels. Een van de mooiste boeken uit de reeks is “Getuigenis”, waarin Salomon Volvo de memoires van Sjostakovitsj heeft opgetekend, klaarblijkelijk uit diens eigen mond. Julian Barnes bewerkte de memoires tot zijn roman “Het tumult van de tijd”, al even prachtig. Boeken om te herlezen.

Ik lees een boek van Michel Krielaars over musici in de Stalintijd. “De klank van de heilstaat”. Mooi boek, niet alleen omdat ik in de Stalintijd ben geïnteresseerd. Jammer alleen dat hij het boek van Volkov, de memoires van Sjostakovitsj dus, in twijfel trekt. Jammer omdat ik er zo van genoten heb. Omdat ik het nog een keer had willen lezen. De waarheid doet er dan eigenlijk niet meer zo toe.

Waar het op aankomt

 

George Pletser, “Portret van een vrouw”, ca. 1910

Waar

           het op aankomt,

Is

                   waar het op uit komt,

Als de schreeuw bij geboorte

                            in de eeuwigheid verstomt.

Chaplin dochters

 

Josephine (l) en Victoria Chaplin, 1966, door Cecil Beaton

Ik heb me altijd verbaasd over de schoonheid van Charlie Chaplin’s dochters, maar die kwam natuurlijk van Ona. Al sinds ik in mijn adolescententijd dweepte met Dokter Zjivago voelde ik sympathie voor Geraldine, maar Josephine en Victoria waren nog stukken mooier, in weerwil van de duidelijk herkenbare trekken van hun vader. Maar misschien heb ik Charlie altijd door een verkeerde bril bekeken.

Josephine is vorige week gestorven, werd vandaag bekend. Net als bij Jane Birkin maken zulke overlijdens me triestig. Alsof een goede bekende is heengegaan, hoe minimaal Josephine mijn paden ook kruiste. Ze is bijna elf jaar ouder. Zo lang is dat niet. Maar Geraldine is nog vijf jaar ouder en leeft nog steeds en dat geeft hoop. We moeten niet alles vooruit willen weten.

Ik heb gezien…

 

Francisco Goya, “Heilige Justa en Rufina”, 1817,

kathedraal Sevilla, waar ik was, waar ik stil werd

Nog een keer Dostojevski dan maar, uit “De droom van een belachelijk mens”. Omdat er meer Jezus Christus in mij schuilt dan ik wil geloven:

Vaak kon ik niet naar de ondergaande zon kijken zonder een traan te laten. Ik heb gezien en weet dat mensen mooi en gelukkig kunnen zijn tijdens hun leven op aarde. Ik wil en kan niet geloven dat het kwaad de normale toestand van de mensheid is. Laten we aannemen dat het paradijs nooit zal plaatsvinden - ik begrijp dat, en toch blijf ik preken. Het is zo een eenvoudig: in één dag, in één uur kan het allemaal geregeld zijn! Het gaat erom van anderen te houden zoals je van jezelf houdt, dat is het belangrijkste; daarbuiten hebben we niets nodig. Het is al talloos veel keren gezegd, maar toch is het nog niet in ons leven verankerd.

Één mens

 

Vittore Carpaccio, “Aankomst in Keulen”, Ursula-legende, ca. 1490

Wanneer Columbus voor de ontdekking van Amerika begonnen was met zijn idee aan anderen te vertellen, dan ben ik er zeker van dat men hem een hele tijd lang niet begrepen zou hebben. Ieder geniaal of nieuw menselijk idee heeft altijd een element dat eigenlijk niet aan anere mensen over te brengen is, al schrijf je ook boekdelen vol en probeer je je idee vijfendertig jaar uit te leggen; er zal altijd iets blijven dat met geen mogelijkheid je hersenpan wil verlaten en dat voor eeuwig bij je zal blijven; je sterft zonder wat misschien de essentie van je ideeën aan iemand te hebben doorgegeven. Maar als ik ook nu niet in staat ben geweest om alles te zeggen wat mij die zes maanden heeft gekweld, dan zal men in ieder geval begrijpen dat ik voor mijn overtuigingen een te hoge prijs heb betaald. Ik zag plotseling in dat het feit dat ik een idee diende me als zedelijk-redelijk wezen helemaal niet vrijstelde van de verplichting om in de loop van mijn leven althans één mens in de praktijk gelukkig te maken.

Dostojevski, “De Idioot”.

Dostojevski zegt twee dingen, diepe waarheden. Het onvermogen van de menselijke communicatie. Heb uw naaste lief. Ik zoek nog even naar het verband. Maar misschien moet ik ook niet alles willen begrijpen.

Levende Dostojevski

Landschap door Johannes Hermanus Barend Koekkoek, ca. 1890

De grens van’s mensen heugenis is vastgelegd op honderd jaar. Honderd jaar na zijn dood zullen zijn kinderen of kleinkinderen die zijn gezicht nog gezien hebben zich hem nog herinneren, maar daarna, ook al leeft de herinnering aan hem voort, dan is het toch alleen maar een herinnering in woorden en in gedachten omdat dat allen heengegaan zijn die zijn levende verschijning hebben gekend. Zijn graf is overwoekerd met gras, de grafsteen valt uiteen en iedereen vergeet hem, en tenslotte zal men zelfs zijn naam vergeten, want maar weinige zijn de namen die beklijven in het geheugen van een mens - en laat het zo zijn.

Dostojevski, citaat uit De Jongeling.

Ik reken even na of het wel klopt, van die honderd jaar. Toen ik op de lagere school zat en een jaar of 8 was zei een bouwvakker die er aan het werk was dat ik sprekend leek op mijn opa, de vader van mijn vader, die al in februari 1938 overleed aan een bloedvergiftiging ten gevolge van een bedrijfsongeval. Ook dat rekende ik ooit na en dat kon, daar zat toen maar dertig jaar tussen. Hoe lang lijkt dat nu geleden. Nog heel even en er is geen mens meer die mijn opa nog gekend heeft.

Ik heb zojuist een biografie van Dostojevski uit, door Alex Christina. De naam van Dostojevski beklijft nog steeds. Christoph onthult zijn leven met een levendigheid en echtheid die aanvoelt alsof je hem werkelijkheid gekend hebt. Opdat je hem nog beter wilt leren kennen. Toen ik in de twintig was las in de gebroeders Karamazov. Die ervaring maakte even alle andere boeken overbodig. Als ik meer tijd heb, pensioen heb, dan dit het eerste boek dat ik ga herlezen.

Babel psycholoog

 

Isaac Babel en zijn vrouw Zenja aan het Strand van St. Idisbald, bij De Panne.
Babel moeder was toentertijd uitgeweken naar Brussel, Zenja naar Parijs.

Zes mannen van Machno hadden ‘s nachts een dienstmeid verkracht. Toen ik het de volgende ochtend hoorde besloot ik te gaan kijken hoe een vrouw er na een zesvoudige verkrachting uitzag. Ik trof haar in de keuken. <…> En ik had de indruk dat van haar maagdelijkheid van gisteren alleen haar wangen over waren, die meer gloeiden dan anders, en haar neergeslagen ogen.

Ik herlees een paar verhalen van Babel. Omdat ik het boek kocht, opnieuw, terwijl ik wist dat ik het in de kast had staan. Zo heeft die euro toch nog zin.

Babel kijkt naar mensen zoals een psycholoog naar zijn cliënten. Zonder oordeel, maar met verholen mededogen. Je moet naast de mensen durven staan, wil je ze begrijpen. Dat geldt zeker voor mensen in de oorlog. Iedereen verbaast zich als ze horen waartoe mensen in oorlogstijd in staat zijn. Babel niet. Die observeert alleen maar. Zonder oordeel of moraal. Zoals een psycholoog kan spiegelen enkel door te luisteren.

Jane en het voorgevoel 2

 

Jane leest mijn brief

“Jane Birkin, koningin van het zucht-chanson overleden”, kopt het NRC. Waarmee haar schromelijk tekort wordt gedaan. Wat heet een kwaliteitskrant nog.

Jane Birkin was een van de afgoden uit mijn adolescentenjaren. Godinnen. Een stijlicoon dat mijn ideaalbeeld van vrouwen voor een groot deel mede heeft bepaald. Ik wordt er zowaar een beetje verdrietig van. De helden van mijn generatie verlaten deze wereld. Ze hoorde bij mijn leven. Weerspiegelt mijn eigen sterfelijkheid.

Ik ben weer vijftien. In mijn gedachten schreef ik Jane een brief. Ik verklaarde mijn liefde per gedicht. In mijn gedachten leest ze nu mijn gedicht. Tussen haar vingers klemt ze het portretje dat ik maakte.

Een week geleden herlas ik Jane Eyre. Ik weet niet waarom, misschien wel om de naam. Misschien toch dat ik iets voorvoelde.

Ratio en reflectie

 

Antonio Mancini, “La Due Bambole”, 1876

Kundera is gestorven. Twee weken geleden Pascal Mercier (ik noem hem maar bij zijn pseudoniem). Wie moet er de Nobelprijs nog krijgen? Schlink? Nadas? Walser zal ook wel bijna dood zijn. Er blijft niet veel meer over. Ze moeten opschieten in Stockholm.

Vanochtend was ik op een boekenmarkt. Alle boeken voor 1 euro. In wat voor wereld leven we? Ik kocht een roman van Pascal Mercier, “De pianostemmer”. Samen met “Lust” van Elfriede Jelinek, die de Nobelprijs al heeft gehad. En ik kocht “Verhalen” van Isaac Babel, bibliotheekboek weliswaar doch schier ongelezen, bandje uit de Russische bibliotheek. Dat bandje heb ik al, de verhalen van Babel al eerder gelezen in paperback, maar nu heb ik het dubbel. Omdat ik het niet kon laten liggen. Een mens steekt vreemd in elkaar. Voor wie nog gelooft in ratio, ik niet meer. Ik merk dat meer en meer sinds ik weer als psycholoog werk.

“Zichzelf begrijpen: is dat een ontdekking of een creatie”? Citaat van Mercier. We worden wie we denken te zijn. Ook voor psychologen is een stukje zelfreflectie af en toe welkom. Verbeeld je eens dat je gelukkig bent! Levenskunst is een cognitief proces. Je kunt met mij alle kanten op. Als je zelf maar wilt.

Jane en het voorgevoel

  

Voorgevoelens zijn vreemde dingen! Evenals affiniteiten; evenals tekenen; en die drie vormen samen een mysterie waarvan de mensheid de sleutel nog niet gevonden heeft. Om voorgevoelens heb ik nooit van mijn leven gelachen; zelf heb ik er immers ook vreemde gehad. Ik denk dat er affiniteiten bestaan (tussen ver van elkaar wonende, sinds lang uit elkaars leven verdwenen, volledig van elkaar vervreemde bloedverwanten bijvoorbeeld, hetgeen bevestigt dat beiden, in weerwil van hun verwijdering, voortkomen uit een en dezelfde bron) waarvan het krachtenspel zich onttrekt aan het begrip van stervelingen. En tekenen zijn, voor zover we weten, misschien niets anders dan affiniteiten tussen natuur en mens.

Vraag me niet waarom, maar ik heb Charlotte Bronte’s “Jane Eyre” herlezen. Het is vreemd gesteld met mijn affiniteiten. Laat staan met mijn voorgevoelens. Er is meer dan wij kunnen waarnemen, dat voorzeker. Er moeten mensen zijn die ik niet vergeten ben, en alleen daarom ook mij niet kunnen vergeten. Voorbij onze logica bestaan en nog talloze andere. De een weet meer dan de ander.

Jane Eyre dus. Mooi weer, mooi boek. Beter hoeft het niet te worden.

Dubbel leven

Carl Locher, “Postkoets op het strand van Skagen” (detail), ca. 1865

Het is mogelijk, 

                            zeg ik vol goede moed

Het is verder, 

                   zeg ik vol geloof

Het is dichterbij dan je denkt, 

                     zeg ik volhardend

Het is goed zoals het is, 

   zeg ik, 

                              langzaamaan stervend.

Het is is groter dan geloof, 

                           zeg ik vol overtuiging

Het is beter dan het lijkt, 

                     zeg ik vergenoegd 

Het is nooit definitief, 

                              zeg ik vol van aspiratie

Het is goed zoals het is, 

     zeg ik, 

                                langzaamaan stervend.

Het is het oog waarmee je kijkt, 

      zeg ik 

                                                     met wisselend gemoed

Het is de zon na de regen, 

       zeg ik 

                                                      in een positieve modus,

                                                           en dan de regen na de zon,

                                       zoals het gaat,

Het is goed zoals het is, 

         zeg ik, 

                                    net als jij,

                                                         langzaamaan stervend.

Freud variatie

 

Andere Freud, net niet helemaal hetzelfde

‘Steeds zal de nieuwheid een voorwaarde tot genot zijn’, zei Freud.

Citaat van Donald Barthelme, die een meester was in het verdraaien van citaten.

Freud had het over het verbodene, voortkomend uit repressie. Uit onbehagen.

Ik zou zeggen: het nieuwe, het nog niet bekende verbodene, dat we altijd stiekem blijven zoeken. Dan zijn ze allebei tevreden.

En ik ook. Voor vandaag tenminste…

Gulliver

 

Ieder parlementslid moest, na zijn mening te hebben verkondigd, zijn stem geven aan de tegenpartij. Want alleen dan kon de stemming ten voordele van de gemeenschap uitvallen.

Denk daar maar eens over na…

Ik heb Gullivers Reizen gekocht. Vrij kostbare uitgave. Perpetua reeks, Atheneum. Nu: De reizen van Gulliver. Geschreven in 1726, tel maar uit. Nog steeds wordt het herdrukt. Bij Coetzee heb ik ooit gelezen wat het geheim is: iets wat hij geloof ik de ironische distantie noemt.

Ik las al een bewerking voor kinderen meer dan een halve eeuw geleden. Later zag ik met mijn zonen een animatiefilm uit de jaren dertig. Van ironische distantie heb ik toen niet veel gemerkt. Maar toch is het meer dan sentiment. Ik ben weer eens blij als een kind met mijn boek.

Madge

 

Hugh Ramsay: “Madge”, 94 x 174 cm, 1902, National Gallery of Australia, Melbourne

Soms treft een vrouwenportret je als een beslechting van de tijd. Ik stuit weer op Hugh Ramsay (1877-1906), een Schots-Australische kunstschilder, sterk beïnvloed door John Singer-Sargent.

“Madge” is een levensgroot portret van zijn innig geliefde zus. Hij schilderde het op een belangrijk moment in zijn leven, in 1902, toen hij eerste succes boekte met de expositie van vier werken in de Parijse salon, maar ook net gediagnosticeerd was met tuberculose, een ziekte waaraan je toen nog gewoon dood ging. Ik zie het in haar ogen, haar blik, de bezorgdheid om haar broer die maar niet wil rusten en net nu met volle overgave door wil gaan met schilderen. Ze ziet hem recht in de ogen. Stijfjes geposteerd in een soort klassieke studio, tussen de Chinese nep-lelies, kan ze amper stil blijven staan, tilt ze haar rok een beetje op, alsof ze ermee wil stoppen en ook haar broer wil opdragen dat te doen. Het brengt precies een beweging in het portret die zorgt dat ze ook nu mijn leven nog binnen kan dringen: “het is wel even genoeg geweest”, hoor ik haar zeggen. Maar ook ik zal niet naar haar luisteren, hoe lief ze me ook is.