Authentieke zelfzorg

 

Norman Parkinson, 1941

“Authentieke zelfzorg”, schrijft Joep Dohmen, “bestaat erin dat je probeert de eindredactie te voeren over je eigen levensverhaal”. Voortdurend zoeken naar wat je eigen waarden zijn en proberen om je die toe te eigenen. Begrijpen wie je bent. En dat doe je door voortdurend keuzes te maken, samen met betekenisvolle anderen, die je trouwens ook weer zelf kiest. Mensen blijven kwetsbare en afhankelijke wezens, maar hebben ook een eigen verantwoordelijkheid, vindt Dohmen. Een eigen verantwoordelijkheid voor de richting en kwaliteit van je leven, op basis van je waarden.

Dohmen heeft het over zelfverwerkelijking, in een voortdurend proces: “het doel van het leven is nooit een eindproduct, het doel is de weg zelf”.

Ik probeer een verband te leggen met het gedachtengoed van Paul van Tongeren, die benadrukt dat het een illusie is te denken dat het lot in eigen hand ligt. Belangrijke dingen dienen zich aan, gebeuren, ten goede of ten kwade. 

Ik probeer een verband te leggen met Jean-Paul Sartre, en zijn theorie over kwade trouw, dat we als mensen onontkoombaar een beeld vormen van onszelf en daar automatisch naar gaan handelen.

Je hoeft niet alles volledig te vatten. Filosofie is een spelletje. Het brent me weinig. Het brent me veel. Veel mensen denken nooit over dit soort dingen na en het leven wordt er niet anders door. Maar het houdt mijn denken fit, dat is sowieso al de moeite waard. Denken is een noodzaak voor mij. Ook als hetze niets brengt.

Menselijke waardigheid

André Derain, “Meisje schilt appels”, 1938

De universele verklaring van de rechten de mens uit 1948 stelt het Kantiaanse begrip van de menselijke waardigheid centraal. Vrijwel alle landen ter wereld zetten er hun handtekening onder, in de wetenschap wat het Joodse volk tijdens de Tweede Wereldoorlog was aangedaan.

Een moraal die werd ontkoppeld van God.

Maar wat is een moraal waard die gekoppeld is aan mensen.

Hoe wrang is het om een mensenleven later te constateren dat precies het Joodse volk, althans Israël, die menselijke waardigheid willens en wetens met voeten treedt. Slachtoffers worden daders, maar daders zullen ook altijd weer slachtoffer worden.

Mij zij de wrake, sprak God.

En zo gaat het nooit eindigen.

Dat het nog altijd kan

Archibald George Barnes, “Reflection”, ca. 1920

Deze dagen viel een nieuw boekje van Paul van Tongeren bij mij in de bus, over dankbaarheid, “dankbaarheid na de dood van God”. “Straks wordt je nog gelovig”, zei mijn vrouw, toen ze het op tafel zag liggen. Ze weet wel beter, maar soms liggen de dingen dichter bij elkaar dan je denkt.

Paul van Tongeren was onze denker des vaderlands. Ik lees hem graag. Zijn inzichten over zelfonderzoek helpen mij in mijn werk als therapeut. En daarmee mijn cliënten. Vaak gaat het om de vraag wat het leven de moeite waard maakt. En dat het een illusie is te denken dat het lot in eigen hand ligt. Belangrijke dingen dienen zich aan, gebeuren, ten goede of ten kwade. Het leven laat zich niet dwingen. Je weet nooit wat de dag van morgen brengt. Maar er is altijd hoop. En daar gaat het in therapie ook over: de hoop weer terugvinden. Vanuit een situatie die uitzichtloos voelt: voelen dat het nog kan. Weer kan. Soms weet je het even niet, maar het kan, nog steeds. Al is het maar af en toe. Je hoeft er niet eens zo hard aan te werken, je kunt het niet creëren, maar je moet het kunnen voelen, kunnen zien. In het hier en in het nu. En vervolgens een beetje geduldig zijn.

Uiteindelijk gaat het om betekenisgeving, vanuit een volstrekt individueel proces, maar wel samen met de ander, met je naasten. En in dat proces kun je mensen begeleiden, in een voor hen begrijpelijk vocabulaire. Dat is therapie. Misschien dat ik daarover nog eens een artikel ga schrijven.

Maar eerst ga ik wat lezen over dankbaarheid. Want therapeut ben je ook voor jezelf.

Soms kan filosofie zalvend zijn. Kan hoop helpen. Troost helen. God was er niet voor niks.

Anders gelopen

 

Carl Friedman komt na afloop van een lezing in Trier in gesprek met een oudere Duitse vrouw die vertelt dat ze als jong meisje met Hitler heeft gedweept en fanatiek lid was van de Mädelbund’. Ze was voorgelogen, concludeert ze. De rest van haar leven ging ze eronder gebukt, niet in staat nog ooit ergens geloof aan te hechten.

Friedmans reactie heeft eeuwigheidswaarde:

“Mijn moeder”, zei ik, “is inmiddels dood. Ze was ongeveer van uw leeftijd. Ook zij heeft de oorlog als meisje meegemaakt. Ze spuugde op alles waar u in geloofde, ze haatte de liederen die u zong en de vlag waarmee u zwaaide. Ik ben haar dochter en deel die afschuw. Maar het had anders kunnen lopen. Ik had evengoed het kind kunnen zijn van een Duitse moeder, een moeder die net als u met Hitler heeft gedweept en die naast u in dezelfde optocht heeft gemarcheerd. Dat ik dat kind niet ben heb ik alleen maar te danken aan het toeval. En aan het toeval kan ik geen recht van spreken ontlenen.”

Goede jeugd

 

Peder Mønsted, “De bloemen water geven”, 1925

Aan de mensen die spreek vraag ik bij aanvang van een therapie altijd of ze een goede jeugd en kindertijd hebben gehad. Misschien moet ik het ook eens aan mezelf vragen. Geen trauma’s, dat niet, een liefdevolle moeder, zorgzaam aan mijn bed als ik ziek was, maar ook een moeder die mij niet altijd even goed aanvoelde, en voor wie maar weinig mensen goed genoeg waren. Intelligent, maar ook rationeel, ongewoon nuchter over de dood, soms een beetje star, vast zittend in een aantal overtuigingen die hun wortels in haar verre verleden vinden. 

En zo kom ik weer in het hier en nu, zeg ik dan.

Mijn moeder lijkt in haar laatste levensfase te zitten. Dat is ze zichzelf nog meer bewust dan de mensen om haar heen. Haar horizon is nog maar uiterst beperkt. Wat ook mij beïnvloed. Ik zoek haar beeld steeds vaker in het verleden, maak mijn eigen waarheid, als iedereen, als ook mijn moeder. Ik herken mijn moeder in schilderijen, vandaag van Mønsted en Nordenberg. En dan weet ik dat die idyllische gevoelens er ook ooit hebben gezeten. Zo had het moeten zijn, maar dat weetje altijd pas achteraf. Ik weet nog steeds niet of ik kan zeggen dat ik een gelukkig kind ben geweest. 

Henrik Nordenberg, “Familie idylle”, 1887

Medeplichtigheid

 

Alexander Artway Archive, “Parisien café “, jaren dertig

“Lezen”, zegt Marina Tsvetajeva, “is medeplichtigheid aan het creatieve proces”. Goede literatuur vereist goede lezers. Je verwerkt het gelezene tot een volstrekt individuele representatie die alleen kan bestaan in de eigen verbeelding. Voor poëzie geldt dat wellicht nog meer dan voor proza, omdat rijm, ritme, metrum, als een stuwende rivier met de opgeroepen beelden aan de haal gaan. Je hoeft een gedicht vaak niet eens geheel te begrijpen, in de zin van het bedoelde, om er in je hoofd iets groots van te maken. Wat voor de een zo een meesterwerk wordt zal dat vaak niet zijn voor de ander. De schrijver, in dit geval de dichter, heeft daar na voltooiing geen invloed op. De enige referentie is hijzelf. Als hij zelf denkt dat het goed is, is dan heeft het zijn doel bereikt. Schrijven doe je daarmee in uiterste consequentie alleen voor jezelf. Wat anderen ervan maken heb je niet in de hand.

Voorbij

 

Twee vrouwen op de pier van Clayton-on-Sea, ca. 1900

Als ik op vakantie ben maak ik foto’s. Wie foto’s maakt kijkt scherper, beweer ik weleens. Bewuster. Maar misschien is dat enkel een excuus.

Wie foto’s terugkijkt kijkt anders, ook dat. Alle kleine pijntjes, ongemakken en frustraties, boosheidjes, zijn snel vergeten. 

“Ik kan de werkelijkheid van de feiten niet laten zien, ik kan er slechts de schaduw van weergeven’’, schreef Patrick Modiano. 

De herinnering maakt weemoedig. Niet noodzakelijk beter. Niet noodzakelijk mooier. Al is het maar omdat het allemaal weer voorbij is.

Vrijheid in zicht

 

William Brymner, “In de boomgaard”, 1892

Een leven lang volg je het nieuws vanuit het idee - kleine rimpelingen daargelaten - dat je eigen leven er niet noemenswaardig door beïnvloed wordt: dat gaat uiteindelijk gewoon door, dat sturen we zelf, lijkt zelfs in de toekomst verankerd.

Misschien is dat wel wat we met vrijheid bedoelen. Dat het ons niet of nauwelijks raakt wat er om ons heen gebeurt. Dat we de buitenwereld op afstand kunnen houden.

Een gevoel dat begint te veranderen. En dat met mijn pensioen in zicht. Net nu ik me bijna terug kan gaan trekken. Nu ik hoop dat ze me met rust zullen laten. Met de ultieme vrijheid in zicht.

Die natuurlijk nooit gaat komen.

Ik heb veel geschrapt in dit stukje.

Bijzondere ervaring

 

Soms heb je een bijzondere ervaring. In het oude Verona, waar alleen de mensen leken te zijn vervangen,  zag ik Aida, in de Romeinse Arena. De de grootsheid van de enscenering en het massale luidruchtige publiek maakten een overrompelende indruk, zoals ik meende  het alleen nog te kunnen ervaren in een boek. Maar het leven bestaat echt. Niet alleen in boeken.

Ik heb niet gelezen in Verona.

          

Aantikken

 

Soms denk ik na over de functie van schoonheid. Het sublieme.

Altijd zoek ik het water. Ik ben in Bellagio aan het Como-meer en de schoonheid van het uitzicht is overweldigend. Ik probeer het op me in te laten werken, denken dat ik er nú ben en nu dus gelukkig hoor zijn. Soms weet je het even heel dicht aan te tikken.

Ik vraag mijn vrouw: “Zouden mensen die in plaatsen als Bellagio wonen gelukkiger zijn dan andere mensen”? Zij meent van niet. Wat zo mooi is mag niet blijven duren. Even aantikken is genoeg. Daar is vakantie voor. Een mooie om eens over na te denken vanavond.

Verbazing

 

In 1988 kocht en las ik Anatoli Rybakov’s “Kinderen van de Arbat”. Het greep me bij mijn strot en leidde tot meer dan een decennium meer dan regelmatig lezen over de Stalintijd. De terreur, werd het genoemd. Ik dacht dat niemand daar nog aan twijfelde. Ik viel van de ene verbazing in de andere.

Misschien werd ik wel door het onderwerp gegrepen omdat ik tien jaar eerder nog durfde geloven dat er ook goede dingen in het communisme zaten. En over Lenin kan ik altijd nog wel genuanceerd denken. Wat Stalin aangaat valt dat moeilijk. Het kwaad weegt hier te sterk.

Deze week werd een monument onthuld van Joseph Stalin, in de metro van Moskou. Een generatie is blijkbaar voldoende om alles te vergeten. Boeken zijn maar boeken. En na de boeken komen weer andere boeken. We blijven herschrijven. En nog steeds val ik van de ene verbazing in de andere!

Verlangen

 

Harald Slot-Møller, “Længsel”, 1913

"The sweetest thing in all my life has been the longing ... to find the place where all the beauty came from." 

~ C.S. Lewis, 'Till We Have Faces'

Ooit, tijdens mijn psychologiestudie, schreef ik, in een soort van bijrichting, een afstudeerscriptie over ‘sociobiology’, zoals dat toen nog genoemd werd. Omdat ik altijd al wilde weten wat de bron was van ons handelen en denken. Ik zoek daar nog steeds naar. Bij anderen en bij mezelf.

Soms denk ik na over de functie van schoonheid. Het sublieme, bijvoorbeeld. De schoonheid van de vrouw laat zich nog verklaren, maar het gaat breder. Het moet haast wel een soort van sublimatie zijn. Iets te maken hebben met het weten dat er meer is. Ons verlangen om verder te komen in de wereld. Verlangen naar een beter leven. Dat wat ons vooruit stuwt.

Verder kom ik voorlopig niet.

Lijstjes

 

Ik ben van de lijstjes. In 1968 won Jan Jansen de Tour en elke dag knipte ik het algemeen klassement uit. Ik zag Jan Jansen langzaam stijgen van plaats zestien (‘Jansen kan de Tour nooit meer winnen’, bromde mijn vader) tot aan plek 1 op de laatste dag, ‘die Belzen kunnen niet fietsen’, riep hij lachend vanaf de fiets tegen een collega. Iedereen was blij.

Bij ons thuis stond altijd de radio aan. Ik hoorde de muziek, die ik - als ik de lijstjes bekijk - nog steeds hoor in mijn hoofd. Het is verbazingwekkend hoeveel liedjes tot in het kleinste detail in onze hersenen liggen opgeslagen. Ik ken nog bijna alle liedjes.

Ik ben weer in een andere tijd. Muziek overbrugt de jaren. En mijn gevoel reist mee. Een gevoel dat met mij ooit zak verdwijnen. Wat is geschiedschrijving welbeschouwd waard.

AI

 

Dit zou AI zijn. Over goede smaak valt te twisten. Mijn gevoel voor kunst is niet altijd intellectueel, hoe zal ik het zeggen. Kitsch kan ook mooi zijn. AI blijkbaar ook.

Op televisie schetste iemand de toekomst van AI. Er bekroop me een gevoel dat ik oud begon te worden, te oud voor een nieuwe wereld. Te traag voor na mijn pensioen.

Er bekroop me een gevoel van terugtrekken. Met mijn boeken, mijn huis, de tuin aan het water, en de zon die wel zal blijven. En met mijn soms twijfelachtige smaak voor kunst.

Misschien dat ik er toch iets mee ga kunnen…

Mannelijkheid

 

Voor Hamsun was de mens niet meer dan een reeks voortdurend veranderende stemmingen, vaak zonder een spoor van samenhang", schrijft Singer in zijn essay "Knut Hamsun: kunstenaar van het scepticisme".  Dat spoort met de veranderende modi in de schematherapie. We doen van alles, voortdurend, ook vanalles wat tegen ons werkt. We weten vaak nauwelijks waarom.

Weer heb ik Hamsun’s “Mysteriën” herlezen, in het Duits, zoals het hoort. Ik snap de woorden van Singer: het gaat niet om de handeling, om de uiterlijkheden van wat zich afspeelt, want die ken ik intussen wel, het gaat om de mysterieuze motieven en stemmingen die eraan te grondslag liggen, waarin ik mezelf herken. Om een of andere reden zoek je altijd naar de bevestiging daarvan. Bij Hamsun vind ik die nog steeds.

Ik heb een mapje met artikelen over Hamsun op mijn computer. Eentje ervan beschrijft het gedrag van de protagonisten uit zijn vroege boeken als performatief: ze spelen verschillende vormen van mannelijkheid, de meeste - zo lees ik - “outdated”, om het maar even onvertaald te maken. Nu is natuurlijk alle gedrag performatief, zelfs als je het niet wil, maar de bron, waar het vandaan komt, kan nooit “outdated” zijn natuurlijk. Dat wat onder de ijsberg zit, de stemmingen en motieven, rivaliteit, moed, agressie, dominantie, onderwerping, trots, mededogen, oerdriften die er al zitten sinds de savannen. Ook al worden ze in ons gedrag niet altijd meer herkend. Ook bij mij niet.

Maar toch zoek ik ze nog steeds. Omdat het de poëzie is van mijn ziel. Het zal daarom zijn dat ik nog altijd herlees. Omdat dat ik anders ben dan hoe ik lijk.

Zoals iedereen trouwens.

Hoop bij herdenking

 

Finnigans Wake (Agogo en Magogho en het hele zoopzoodje agroggo)

Shnit? Als een paal boven theewater! Macool, Macool, ai ai, waarom bestu sneven? op een moeie mondorstdagmorguen? Snikken verzuchteten zij bij Kannekeeks' kerstofverse wake, alle hoolivans der natie, geprosterneerd in hun consternatie en hun duodecibale overvloedige overmaat aan lamentatie. Er was frambowling en fuiven en fluiten en flippen en romijnen en appelchinezen ook. En ‘tal maakte het reuze gezwellig met de luiderste sjovialiteit. Agogo en magogho en het hele zoopzoodje agroggo. Op de kontinuatie van die illuminatie tot Hanenhunnigans extirpatie! Sommigen in klinkling kooras, meer, op klanklang klaaglijk. Knappen hem op en leggen hem af. Hij's teut maar hij's stabiel dat istie Priamas Olim!

(James Joyce, vertaling Henckes en Bindervoet)

Het is de dag van dodenherdenking. En steeds meer discussie.

Arnon Grünberg is op televisie. Hij spreekt over Herzberg, die ik hoog heb. Klik maar even door.

We zouden moeten streven naar een liberale samenleving waarin mensen met verschillende achtergronden en overtuigingen zouden moeten kunnen samenleven, wordt min of meer gezegd. Er ontstaat een geëmotioneerde discussie over ons handelingsperspectief.

Grunberg zegt uiteindelijk hoopvol te zijn. Maar ik houd er een heel ongemakkelijk gevoel aan over.

Mensen zijn groepsdieren, met territoriumdrift. Elementen van buitenaf worden geweerd, zeker als het er teveel worden. Lang waren de Joden zelf die vreemde elementen in de samenleving, nu hebben ze een eigen staat, maar vervolgens reageren ze daar op dezelfde wijze, vanuit hetzelfde sentiment dat zich vroeger tegen hen keerde. Uiteindelijk blijken ze net zo menselijk als degenen die hen vroeger vervolgden. 

En het lost zich nooit op.

Ik keer weer terug naar Herzberg, die zocht in de menselijkheid, kleine tekens, die overal zijn te vinden. Ook dat is hoop. Maar net ietsje anders.

Niets doen

 

Henri Le Sidaner, “De kleine tafel”, 1900-1910

Het was weer buitengewoon mooi weer en ik was vroeg thuis vandaag. Einde van een volle werkweek, mooi moment om even niets te doen. Ik zet me op mijn terras met een alcoholvrij biertje. Al is het maar voor het beeld, dat het goed is zo. Even zit ik zo, maar als vanzelf loop ik weer naar binnen, pak mijn iPad erbij en open weer een blog. Het heeft iets dwangmatigs, dat weet ik ook wel. Een drang om te creëren, voortkomend een behoefte aan controle, je niet neer willen leggen bij het verstrijken van de tijd. Lang nietsdoen is aan mij niet besteed, behalve als ik slaap. Nietsdoen kan ik alleen beleven als ik erover schrijf. Of wanneer ik Nescio lees, al veertig jaar dezelfde stukjes. Ik pak Titaantjes er nog maar eens bij omdat ik het zelf nog steeds niet beter kan uitdrukken. Niets doen op een mooie dag in mei:

En aan de rivieren mijner gedachten zit ik stilletjes en genoeglijk en rook een steenen pijpje en voel de zon op mijn lijf schijnen en zie 't water stroomen, voortdurend stroomen naar 't onbekende. En 't onbekende deert mij niet. En ik knik maar eens tegen de schoone vrouwen, die de bloemen plukken in mijn tuinen en hoor den wind ruischen door de hooge dennen, door de wouden der zekerheid, dat dit alles bestaat, omdat ik 't zoo verkies te denken. En ik ben dankbaar dat mij dit gegeven is. En in ootmoed pijp ik nog eens aan en voel mij God, de oneindigheid zelf. Doelloos zit ik, Gods doel is de doelloosheid. Maar voor geen mensch is het weggelegd dit bij voortduring te beseffen.

Ook God vervalt in herhalingen, schrijft Nescio. Daar is niks aan te doen. Het is goed zo.

Vervlogen idealen

 

Gustave Caillebotte, “Dahlia’s”, 1893

Dag van de arbeid. Druk met Belgen en Duitsers. Dat is er van over.

Zo rond mijn twintigste dacht ik een beetje anarchist te zijn. Vrijdenker. In mijn hoofd natuurlijk, niet in daden. Sterker nog, bijna niemand wist het. Ik hield het wijselijk voor mezelf. Wie bij God in mijn omgeving zou het willen begrijpen.

Nog steeds heb ik een behoorlijke verzameling anarchistische literatuur. Veel biografieën ook. In stilte schreef ik een paar artikelen voor De Vrije Gedachte, waar Jan Vis hoofdredacteur was en Anton Constandse aan meewerkte. Later schreef ik een aantal artikelen op Wikipedia. 

Dat voor wat betreft mijn bijdrage aan de nieuwe wereld, die er natuurlijk niet gekomen is. Een nieuwe wereld wordt zelden een betere. Dat hebben we inmiddels geleerd. Mijn idealen zijn vervlogen, maar toch had ik vandaag een hele mooie dag. De hele week in zonnig weer. Beetje werken, beetje lezen in mijn zacht-groene tuin. Het is goed zo. Laat het alsjeblief blijven zoals het is.

Magiërs

 

Het komt er niet op aan wat je gelooft, maar met hoeveel kracht en overtuiging je gelooft. Dat zegt Nagel in Mysterien. Voor psychologen is het een belangrijk principe. Geloven. Durven voelen.

Vandaag sprak een cliënt en die geloofde in magische krachten, in hekserij zowaar. Met een vriendin had hij twee door een draad verbonden poppetjes bij een vuur gehouden, de draad brandde door en de band met zijn moeder werd verbroken. Het luchtte hem op.

Ik vergeleek het met de stoelentechniek, uit de schematherapie. Zie Google. Moeder denkbeeldig in een stoel zetten, de mond snoeren en de stoel vervolgens buiten zetten, op de gang. Ook dat luchtte hem ook op, toen we dat deden.

In de pauze vertelde ik een collega over mijn vergelijking van de stoelentechniek met de rituele verbranding. Symbolisch een band verbreken. Eigenlijk zijn wij ook een beetje magiërs, zei ik, terloops ook nog even aan een geslaagde emdr woede-wrok-wraak refererend. Ze moest lachen. Pim toch, zei ze. Psychologie is een serieuze aangelegenheid. Als je maar gelooft, gaf ik haar terug. Met kracht en overtuiging.

Niet eerlijk

 

Jodie Kidd door Friedemann Hauss, Elle, augustus 1995

Soms dwaal ik wat af. De foto brengt me naar het artikel.

Jodie Kidd (1978) begon, nadat ze op het strand van Barbados was gespot en ontdekt door fotograaf Terry O’Neill, al op hele jonge leeftijd met modellenwerk en met het lopen van modeshows voor grootheden als Karl Lagerfeld. Jodie was ultra-dun, zoals lang de norm was in de modellenwereld. Jodie kreeg het echter heel moeilijk toen er kritiek kwam op die norm. Ze kreeg steeds meer het gevoel dat iedereen naar haar keek. Toen ze een keer boodschappen ging doen in een supermarkt kwam er een vrouw naar naartoe die zei: “Jij vermoord mijn dochter. Vrouwen als jouw vermoorden mijn dochter”. De angst werd steeds groter en Jodie kreeg zware paniekaanvallen. Dacht ook zelf dat ze doodging, want dat denken mensen die een zware paniekaanval hebben.

Het verhaal van Jodie raakt me. Ik probeer mensen van hun paniekgevoel af te helpen. Ik zie ook wel mensen die anorexia hebben gehad, of eigenlijk nog steeds hebben, want echt over gaat het nooit. Maar Jodie mag hier niet de schuld krijgen. Dat is niet eerlijk. Soms krijgen vaders de schuld. Maar ook dat is niet eerlijk. Het is nooit eerlijk om vaders de schuld te geven. Iemand de schuld geven is een uiting van agressie, hetgeen altijd iets oneerlijks impliceert. Jodie heeft nergens schuld aan. Ik mag haar foto hier dan ook best posten. Zonder schuldgevoel.

Maar ook met twijfel.

Is het dan nooit eerlijk om vaders de schuld te geven?