Aantrekking en weerzin

  

Edgar Degas, “Het gordijn”, ca. 1880

Adoratie is van alle tijden. Degas was fan van opera en ballet. Een superfan, avant la lettre. Hij was kind aan huis bij de Opera van Parijs. In 1855 bezocht hij daarnaast 55 keer het net geopende Palais-Garnier, waar hij 37 keer de inmiddels vergeten opera Sigurd van Ernest Reijer zag. En het was niet alleen voor werk. Tot ongeveer 1885 ging zijn hele geld zowat op aan theaterbezoek.

Wat wel anders is bij Degas is dat hij de boel niet mooier maakt dan het is. Wat nu grensoverschrijdend gedrag heet bracht hij feilloos in beeld. De jonge meisjes en de oude notabelen, vrouwen die zich opdringen, mannen die hun hoge positie misbruiken. Hij laat het allemaal zien. “Misschien heb ik vrouwen ook zelf wel te vaak als beesten gezien”, bekende hij aan het einde van zijn leven.

Wat ik er ook van denk, zijn werken blijven uitzonderlijk. Maken iets in mij los wat het midden houdt tussen ‘ik had er wel bij willen zijn’ en ‘gedraag je’. Aantrekking en weerzin. Misschien is dat het wel. Misschien is zulk soort spanning wel de basis van goede kunst. Een strijd die voortvloeit uit beschaving, de pijn van het ‘sociaal contract’, zoals Freud het noemde. De kern van ons mens-zijn.

Ravage

 

Foto’s bewaren bijzondere momenten.

Deze foto werd gebruikt als cover van een roman over verwoestende effecten die een diepe vriendschap tussen twee meisjes kan hebben. Een hechte vriendschap draagt veel dubbels in zich, laat vaak diepe sporen na, een leven lang.

Op een nieuwssite las ik dat de The Voice de aandacht afleidde zou hebben afgeleid van ander verwoestend seksueel geweld. Thuis wordt de grootste ravage aangericht, zei iemand. Zoveel meisjes die zich niet meer echt veilig kunnen voelen, niet meer kunnen hechten. Opnieuw de verbinding zoeken.

Ik doe wat ik kan. Soms schieten woorden tekort. Soms kan ik het niet helpen dat The Voice-commotie ook mij ergert.

Wat speurwerk leert dat de foto hierboven tijdens de oorlog is genomen nabij een marinebasis waar de vader van beide meisjes was gestationeerd. Ook daar is een roman van te maken.

Als ik ooit stop met werken heb valt er genoeg te schrijven.

Verandert vlug

 

Johan Coenraad Ulrich Lechner (1859-1932),
“Regenachtige dag in de Biltstraat, Utrecht”,
ca. 1896, privé bezit 

Het is winter, kersttijd, 

Grauwe wolken drijven door de lucht,

Maken figuren die zwart zijn,

Dan weer licht,

Drijven verder

Als ik zucht,

Verzucht,

Niet weten waar ze heen doen varen,

Ben ik altijd weer beducht,

Want een wolkje,

Licht of donker,

Want een wolkje

Verandert vlug.

Schoonheid en herkenning

 

Sofia Coppolo, door Mario Testino, Vogue Paris 2005

Ik heb een boek over de uitwerking van beeldende kunst op onze hersenen van de neurobioloog Lamberto Maffei en de psychofysicus Adriana Fiorentini. Het gaat over de stimulatie van hertengebieden en de functie daarvan. De ontwikkeling van het brein wordt met betrekking tot dit vraagstuk zelfs vergeleken met die van het menselijk immuunsysteem. Ook de evolutionaire context wordt erbij gehaald en de vraag of menselijke ervaringen overerfbaar zijn.

Uiterst interessante vraagstukken. Maffei richt zich op beeldende kunst. Maar er is zoveel meer, misschien wel op de eerste plaats de schoonheid van het vrouwelijke geslacht. Alles heeft een functie. Schoonheid ook. En soms gaat dat verder dan hetgeen zo voor de hand ligt. 

Waarom heeft deze foto van Sofia Coppolo een bijzondere uitwerking op mijn gemoed. Wat en wie herken ik erin?  Hoe ver reikt het terug? Is het genetisch bepaald of heb ik het misschien onderweg ergens opgepikt?  De volgorde valt nooit te bepalen.

Sneeuw of geen sneeuw

  

Sneeuw of geen sneeuw, beter wordt het niet…

Alles is goed zo…, wat er ook zij. 

Fijne kerst.

Toeralijntje

 

Carl Larsson, Winter, 1899

Toeralijntje

Op het treintje,

Slaat heel even

               Op de trom,

Elk konijntje

Toeralijntje,

Kijkt wel even

               Achterom,

Langs het een lijntje

Toeralijntje,

Lijkt het leven

               Altijd krom,

Maar een geintje

Toeralijntje,

Draait voor even

              Alles om.

Knap in depot

 

Gerrit Willem Knap, “Oude huizen te Amsterdam”, 1925, Stedelijk Museum

Ik erger me al jaren aan de enorme depots van musea. Al die schilderijen die jaar in jaar uit onbekeken blijven. Hoeveel zouden die niet opbrengen als ze op de markt werden gebracht. Er zou nooit meer overheidssteun nodig zijn. Maar niemand in de politiek die ooit deze vraag durft te stellen. In Den Haag snappen ze er überhaupt niks van als het om dit soort dingen gaat.

De markt zou verzadigd raken, vertelde iemand uit de kunsthandel mij, desgevraagd. De prijzen zouden dalen, in elk geval aan de onderkant van de markt. En daar had hij dan weer last van. Overal spelen belangen. Maar laat die prijzen maar zakken. Hoe mooi zou het zijn als kunst wat toegankelijker werd voor een gewone beurs. Voor mijn beurs.

Ik zou het schilderij van Gerrit Willem Knap wel voor een zacht prijsje willen kopen. Dat zou hier wel passen. Knap is buiten zijn familie schier vergeten. Maar voor een doek als dit zou zeker een markt zijn. Nu heeft niemand er iets aan. Het is al wat dat het museum de schilderijen op internet zet tegenwoordig, in Rotterdam hebben ze een depot opengesteld, maar eigenlijk is het ongehoord hoe het gaat.

Kunst is gemaakt om bekeken te worden.

Nieuwe boeken

 

Nieuwe boeken. Bijna vakantie. Kerstmis.

Ik ben trots op mijn boeken, alsof mijn boeken een verlengstuk van mijn denken. Een uitdrukking van wie ik ben. Van wie ik wil zijn. Aan Revolusi ben ik begonnen op de dag van de slavernij excuses. Freud kocht ik vorige week voor minder dat het avondje uit eten met oud-collega’s.

Zo verlees ik mijn leven. Straks gaan al die boeken waar ik zo trots op ben naar een opkoper, vrees ik. En zal mijn leven met mijn boeken verdwijnen. Zoals ik zal verdwijnen. Zoals iedereen zal verdwijnen. Bijna iedereen. 

En daarom maar een fotootje. Omwille van het moment. Omwille van mezelf. Omdat het goed is zo. Zo lang het duurt, zijn de boeken van mij. Is de kennis van mij. Ben ik trots op mijn diepe inzichten. En ben ik blij dat ik vakantie heb.

Alles passeert

 

Edward Hopper, “Night Windows”, 1928
Alles passeert…

Er komt een betekenisvol moment rondom het slavernijverleden. Er komen ook deemoedige excuses van het kabinet. Met zijn allen hebben we er weer een heel gedoe van gemaakt.

Het is goed dat we ons ervan bewust zijn dat veel periodes uit onze geschiedenis tegenwoordig anders geduid worden, anders dan hoe ik het in mijn schooltijd nog heb geleerd. Ik lees Revolusi van David van Reybrouck. Er is veel leed geweest in de geschiedenis der mensheid. Maar ik ben niet verantwoordelijk voor het leed dat eerdere generaties anderen hebben aangedaan, aan wie dan ook. En net zo min kun je je tot slachtoffer verklaren van het leed dat je voorouders is aangedaan. Het is zoals het is. We bouwen altijd verder op het verleden, dat we niet meer kunnen veranderen. Onderschrijven dat iets een schaamvolle periode is, is nog wat anders dan jezelf ervoor schamen. We moeten lering trekken, maar ik weiger om me persoonlijk schuldig te voelen voor iets wat ik niet gedaan heb. Dat zie ik als psycholoog al teveel bij mijn cliënten, dat zie ik misschien ook wel teveel bij mezelf. Een pijnpunt.

Maar daarover misschien een andere keer. Ik voel me boven niemand verheven. Ik voel geen trots, maar ook geen schaamte. Laat dit voorlopig mijn verklaring zijn.

Cultureel onbehagen

 

Edvard Munch, “Madonna”, 1894

In 1930 publiceerde Freud zijn wellicht wel meest indrukwekkende werk: Het onbehagen in de cultuur. Soms hoor ik dat Freud achterhaald is maar dat is niet zo. Het onbehagen in de cultuur is actueler dan ooit. Culturele vooruitgang, zo betoogt hij, heeft een keerzijde. Cultuur vraagt offers. We moeten ons libido en onze agressieve neigingen onderdrukken, om ons te schikken in een 'sociaal contract'. Er is een voortdurende eis tot aanpassing aan de algemene norm. En die norm wordt steeds strakker. Gij zult uw driften beteugelen.

Misschien eist de cultuur simpelweg te veel van ons, oppert Freud. Punt is dat het idee van een sociaal contract, iets irrationeels is, iets wat ons wordt opgelegd, iets waardoor we een zeker onbehagen in de cultuur ervaren. Een dilemma. Hamvraag is: kunnen we gelukkig worden in een cultuur die onze Eros (levensdrift) en Thanatos (destructiedrift) beteugelt? Of andersom: kunnen we overleven als we deze driften hun gang laten gaan? Het zijn vragen die raken aan een diep cultuurhistorisch inzicht.

Eigenlijk zou ik na mijn pensioen Het onbehagen in de cultuur eens moeten herschrijven. Toespitsen op onze huidige cultuur, de Westerse samenleving. Op de discussies over grensoverschrijdend gedrag en de vaak overmatige morele verontwaardiging die daarover ontstaat, op oorlog en territoriumdrift, op strafhoven die daarover oordelen. Op de kern van mijn psychologenvak en de pathologie. Correctiemechanismen. En het soms wegvallen daarvan. Om vervolgens het contract weer boven water halen. Ik zou - net als in dit stukje - niet veel hoeven veranderen.

Iedereen gelijk

 

Jean-François Rafaelli, “Rustend jong meisje”, ca 1900

Steven Pinker klaagt:

Velen denken dat het erkennen van het bestaan van iets als de menselijke natuur tegelijkertijd betekent dat je ook het bestaan van racisme, seksisme, oorlog, hebzucht, volkerenmoord, nihilisme, reactionaire politiek, en verwaarlozing van kinderen en gehandicapten goedkeurt. Iedere bewering die er vanuit gaat dat de geest aangeboren elementen bevat, wordt niet als hypothese opgevat maar afgedaan als een immorele gedachte.

De huidige morele opvattingen lijken te veronderstellen dat iedereen gelijk is. We willen vooral accepteren dat iedereen alles wat hij in het leven wil bereiken ook kan bereiken. Die acceptatie leidt echter ook tot de opvatting dat biologische krachten geen serieuze rol spelen bij hoe wij mensen zijn

De nadruk op biologische verschillen lijken snel geassocieerd te worden met vooroordelen en discriminatie. Het liefst willen we geloven dat mannen en vrouwen gelijk zijn, rassen gelijk zijn. Dat er geen gemiddelde verschillen in soorten intelligentie bestaan, geen overerfbare verschillen in persoonlijkheid. Maar door aperte verschillen te ontkennen verdwijnen ze nog niet.

Tsjechov schreef al: de mens zal alleen beter worden als je hem laat zien wie hij is. Ik geloof daar heilig in, zonder te beweren dat genen alles bepalend zijn. Ik zie het elke dag. Soms denk in nature, soms denk ik nurture, meestal zie ik het allebei.

Toen de winter t’rug was

 

Eens…

Toen de winter t’rug was,

In het gras bevroren dauw,

In de dagelijkse zorgen,

In het grijze wolken grauw,

In het huilen van de wolven,

In bevroren donker kou,

In het bos zo zwaar bedolven,

In kastelen van het blauw,

In dat onverkort gevoelen,

In de diepte

                    tot bij jou.

De gele vlekjes

 

Ik schreef al eerder over Vermeers “Gezicht op Delft”. Over de tijd heen voel ik telkens weer de bewondering. Nu niet anders dan Proust, ook alweer zo lang geleden.

Het is het geheel. Het zijn de details. De gele vlekjes.

Ik zie de twee poorten, met de reflecties in het water, die iets langer zijn gemaakt dan ze eigenlijk hadden moeten zijn, teneinde een harmonische verbinding te maken met de oever van de Schie op de voorgrond.

Ik zie de stipjes, die het glinsteren van het licht lijken weer te geven. Kunsthistorici zien die stipjes vaak als het bewijs dat Vermeer een camera obscurantisme gebruikte bij het schilderen: een apparaat waarmee je een tafereel via een lens op een plat vlak kunt weergeven en zo natekenen. Gezien door een camera obscura ziet het licht op onscherpe delen eruit als kleine lichtpuntjes.

Het zijn deze lichtpuntjes die nog steeds door de tijd reizen, mogelijk andermaal 365 jaren van andermaal 360 graden. Proust en ik zullen verdwijnen, zoals mensen worden vergeten, zoals Vermeer is vergeten, zo “Gezicht op Delft” ons allemaal overleven. Ik durf niet te zeggen: tot in de eeuwigheid.

Cowboys met witte hoeden

  

Sierk Schröder, “Portret van Wilhelmina, koningin der Nederlanden “, 281 x 191 cm, 1947, Rijksmuseum

Een trotse koningin. Staande, ten voeten uit, bovenaan trappen. Op het hoofd een diamanten diadeem, om de schouders een lange hermelijnen mantel. In de linkerhand een witte struisveren waaier. Zo zag ze zichzelf. Zo werd ze gezien door de Nederlanders, zo kort na de oorlog. Trots. We hadden de Duitsers verslagen.

Mijn ouders waren jong in die tijd. Ik voel nog de tijdsgeest. Er waren goeien en er waren kwaaien. En wij waren de rechtvaardigen. De cowboys met de witte hoeden.

Het portret is afkomstig uit het Hoge Commissariaat te Djakarta waar het tijdens rellen op 6 mei 1960 zwaar beschadigd werd. Forse messteken, met inkt besmeurd. Diepe haat. Ook een portret van Juliana in het zelfde gebouw werd beschadigd. Ik was intussen ook geboren.

De geschiedenis is bekend. Na de onafhankelijkheidsverklaring van Indonesië in 1949 bleef Nieuw Guinea Nederlands bezit. Om de invloed te kunnen behouden. Zwaar tegen de zin van Soekarno. In 1957 ontketende deze een handelsoorlog tegen Nederland en in 1960 was er opstand. In 1962 vond onder internationale druk de overdracht plaats. Tegen de zin van Luns, van die broer.

Het beschadigde portret laat bij uitstek zien hoe er altijd twee verhalen zijn. Hoezeer de morele verontwaardiging van mijn ouders ingegeven door de eigen bekrompenheid, die typerend was voor hun generatie. Die misschien nog steeds typerend is voor het westerse denken. Die ook in het klein aanwezig is in onze alledaagse werkelijkheid. Iedereen is nog steeds een cowboy met een witte hoed.

Goed dat het portret nooit hersteld is. Jammer dat het niet meer op zicht is.

Vogue

Vogue 1958

Ik was zaterdag in Eindhoven, waar ik ooit woonde. Vroeger liep ik altijd naar een boekenkraampje. Die man staat er nog steeds. Omdat hij mij nog steeds herkende kocht ik een fotoboek van Vogue. Voor 5 euro. En ik zocht mijn vrouw weer op, die een winkel binnengeschoten was.

“Waarom koop je nou zo’n boek”, zei ze. Ik wist het eigenlijk ook niet.

Vandaag maar een foto op mijn blog. Misschien dat iemand anders het snapt.

Groot en klein

George Clausen, “Novemberochtend”, 1922

Ik ben groot in mijn denken,

Dylan, Mulisch, Cruijff,

Maar morgen moet ik werken,

Appel, broodje, druif,

Alles in de grote tas,

Haartjes in een kuif,

Kijk ik naar mijn liefje om,

Fietsend naar haar wuif,

Zit ik weer de ganse dag,

Voelt in elk geschuif,

De tijd die mij nog overblijft,

Maakt dromen nog een flinke kluif.

Voorbij de vrijheid en de waardigheid

 

Illustratie 1984 door Jonathan Burton, wat hier eigenlijk niet passend is

B.F. Skinner geloofde niet in innerlijke vrijheid. Ook niet in wetenschappelijke en technologische vooruitgang sec. Hij was er van overtuigd dat wereldproblemen alleen oplosbaar waren als het gedrag van mensen veranderde. Toegang hebben tot geavanceerde landbouwtechnieken betekent nog niet dat boeren ze ook gaan gebruiken. We zouden dan ook veel meer het menselijk gedrag moeten bestuderen en van daaruit een omgeving creëren die gewenst gedrag stimuleert. Dat helpt veel meer als straffen.

We maken energie duurder en mensen gaan er bewuster mee om. Niet omdat ze graag in de kou zitten, maar ze worden financieel beloond voor hun zuinigheid. De balans slaat bij de huidige energieprijzen naar het goede gedrag door. Dat helpt. Zo zouden we over de samenleving moeten nadenken. Als mensen bang zijn voor corona laten ze de auto staan en werken ze vanuit huis. Het kan wel! Hele wereldsteden lagen stil tijdens corona! Er is veel mogelijk in de geest van Skinner. Alleen zijn we het zo snel vergeten als de omstandigheden weer veranderen.

Mensen zijn heel goed in dingen doen waar ze eigenlijk geen zin in hebben. Als de beloningsbalans maar naar de goede kant doorslaat. Talloze mensen gaan elke dag naar hun werk terwijl ze er eigenlijk zwaar de balen van hebben. Waarom? Omdat niet naar het werk gaan nog nadeligere consequenties voor ze heeft! Zo maken we voortdurend afwegingen. En dat kun je als uitgangspunt nemen bij de inrichting van een ideale wereld. Dat is geen verkapt communisme, maar gewoon wetenschap, volgens Skinner. Een wetenschappelijke zoektocht naar controlemechanismen. Cultuur is een gigantische oefening in zelfbeheersing.

Ook: culturen die vrijheid en waardigheid voorop stellen zullen het afleggen tegen culturen die overleven voorop stellen. Als we niet allemaal meedoen ziet het er slecht uit!

Zo lees ik wat dwars door mijn oude uitgave van Behind Freedom and Dignity. Een Penguin pocket. Dat is wat ik er nog van weet. Een halve eeuw geleden. Actueler dan ooit.

Opschieten doet het niet.

Sint-Nicolaasfeest

 

De katholieke versie uit het Rijksmuseum, 1663-1665.
Het meisje heeft een poppetje van Johannes de Doper gekregen, haar broertje de roe, maar oma heeft zo te zien nog wat om hem te troosten. We zien een schoen en talloze oud-Hollandse lekkernijen. Vader geniet van het tafereel, zoals de katholieke Jans Steen dat ook gedaan zal hebben.

Het Sinterklaasfeest gaat ver terug, net als kerstmis. De bisschop uit Mira als weldoener en geschenkengever aan kinderen heeft een traditie die reikt tot diep in de Middeleeuwen. En waarschijnlijk nog verder. De vorm verandert, maar uitroeien lukt niet.

Tijdens de reformatie, ook alweer honderden jaren geleden, hebben de protestanten - die tegen heiligen waren - een serieuze poging gedaan het feest af te schaffen, maar verder dan een zekere versobering kwamen ze niet. Getuige de twee bekende versies van het Sint-Nicolaasfeest van Jan Steen.

Tradities veranderen nog steeds. Maar uitroeien gaat niet lukken. En dat hoeft ook niet. De mensheid is creatief als het om tradities gaat. Wat weer hoop biedt op een oplossing van de zwartepietendiscussie. En voor de Hollandse gezelligheid. Een basisgevoel dat dieper gaat dan menigeen denkt.

Ik heb alvast een kerstboom gehaald. Een beetje licht in deze duistere dagen doet ook mij goed. Elkaar opzoeken, het familiegevoel. Het kleine geluk van de huiselijke omgeving. Dat krijgen we er niet uit. Ook bij mij niet. Misschien is dat wel de kern, waar alles om draait. Steen wist dat.

In de zomer zoeken we weer iets anders.

De protestantse versie uit het Catharijneconvent te Utrecht, 1670-1675
In de basis lijkt niks veranderd, alleen net wat soberder en natuurlijk geen beeldje van Johannes de Doper, maar een grote koek en wat minder overdaad, ietsje soberder. Maar het gevoel blijkt onuitroeibaar.

Beter

 

Osip Braz, “Souvenir”, 1901

Soms

Kun je beter

Veranderen

Soms

Is het beter

Van niet

De liefdesbrief

 

Johannes Vermeer, “De liefdesbrief”, 44 x 38,5 cm, 1669-1670, olieverf op doek, Rijksmuseum Amsterdam

“Brieflezend meisje” is naar mijn mening het mooiste interieur-schilderij van Vermeer. “De liefdesbrief” het mooiste in Nederlands kunstbezit, ook al zijn er dat niet veel. Ze lijken wel wat op elkaar. De meeste werken van Vermeer lijken wel wat op elkaar, stijlvol en harmonieus gecomponeerd als ze zijn, een beperkt aantal personen zittend of staand in een interieur.

Vaak hebben de werken van Vermeer geen diepere betekenis, maar de liefdesbrief lijkt daar een uitzondering op: er zijn hier dermate veel symbolische voorwerpen bij elkaar gebracht dat je niet anders kunt dan een onderliggende boodschap zoeken.

Twee schilderijen. Een schip op zee, harde wind, bewolkte lucht. In zeventiende eeuwse teksten werd een schip vaak met een minnaar vergeleken en de zee met de liefde. Het is slecht weer. Op het andere schilderij een wandelaarster van de toeschouwer wegloopt.

Het instrument op de schoot van de vrouw des huizes, dat het midden houdt tussen een luit en een citer, als muziek in het algemeen, werd vaak gezien als een teken van harmonie en huwelijkse liefde. Tegelijkertijd doet de vorm denken aan het vrouwelijk schaamdeel en lijkt het te verwijzen naar zinnelijke liefde. Ook muiltjes werden op zeventiende eeuwse schilderijen vaak gebruikt als motief voor seks en liefde.

De stoffer kan duiden op de noodzaak schoon schip te maken.

Dat lees ik bij Judiths Kiers Wat maken we ervan? De vrouw des huizes krijgt een brief overhandigd door haar wat grijnzend lachende dienstmeid. Wat staat erin? Het gaat over de liefde, zoveel is duidelijk. Van wie de brief de brief afkomstig is en wat erin staat mogen we vervolgens raden. Ik gok dat de minnaar van de dame schrijft dat hij er een punt achter zet, nadat haar boze echtgenoot bij hem verhaal is gaan halen. De echtgenoot kwam alles weten van de dienstmeid, die een dubbelspel speelt en op haar beurt met hém vreemd is geweest. Het huwelijk staat op springen.

Voer voor een aardig romannetje.