 |
| Edvard Munch, “Madonna”, 1894 |
In 1930 publiceerde Freud zijn wellicht wel meest indrukwekkende werk: Het onbehagen in de cultuur. Soms hoor ik dat Freud achterhaald is maar dat is niet zo. Het onbehagen in de cultuur is actueler dan ooit. Culturele vooruitgang, zo betoogt hij, heeft een keerzijde. Cultuur vraagt offers. We moeten ons libido en onze agressieve neigingen onderdrukken, om ons te schikken in een 'sociaal contract'. Er is een voortdurende eis tot aanpassing aan de algemene norm. En die norm wordt steeds strakker. Gij zult uw driften beteugelen.
Misschien eist de cultuur simpelweg te veel van ons, oppert Freud. Punt is dat het idee van een sociaal contract, iets irrationeels is, iets wat ons wordt opgelegd, iets waardoor we een zeker onbehagen in de cultuur ervaren. Een dilemma. Hamvraag is: kunnen we gelukkig worden in een cultuur die onze Eros (levensdrift) en Thanatos (destructiedrift) beteugelt? Of andersom: kunnen we overleven als we deze driften hun gang laten gaan? Het zijn vragen die raken aan een diep cultuurhistorisch inzicht.
Eigenlijk zou ik na mijn pensioen Het onbehagen in de cultuur eens moeten herschrijven. Toespitsen op onze huidige cultuur, de Westerse samenleving. Op de discussies over grensoverschrijdend gedrag en de vaak overmatige morele verontwaardiging die daarover ontstaat, op oorlog en territoriumdrift, op strafhoven die daarover oordelen. Op de kern van mijn psychologenvak en de pathologie. Correctiemechanismen. En het soms wegvallen daarvan. Om vervolgens het contract weer boven water halen. Ik zou - net als in dit stukje - niet veel hoeven veranderen.
