Peter Lindbergh, groter dan zichzelf

 

Peter Lindbergh, White Shirts: Estelle Lefébure, Karen Alexander, Rachel Williams, Linda Evangelista, Tatjana Pati, Christy Turlington,
Malibu 1988, Vogue USA

Fotografie geeft je de gelegenheid je gevoelens uit te drukken, en alles wat je bent, iets te zeggen over de wereld om je heen en er tegelijkertijd deel van uit te maken. Op deze manier kun je ontdekken wie je bent en, met een beetje geluk, misschien wel iets ontdekken dat nog veel groter is dan jezelf.

Citaat van Peter Lindbergh. Had bij mijn blog kunnen passen. Toen Lindbergh overleed, september 2019, was ik in Berlijn. Later bestelde ik zijn Taschen-boek. Mooi boek voor een vriendelijke prijs.

Lindbergh lijkt een vriendelijke man. Hij wordt modefotograaf genoemd, maar wat is mode. Hij fotografeerde zijn modellen vaak slordig gekleed, in niet passende kleren, op blote voeten midden in New York, in veel te grote mannenhemden, zoals in White Shirts, hierboven. Uitdagend, nooit glad of perfect, een beetje rauw zelfs, vaak, maar ook intiem, dichtbij. Je herkent de modellen, wie ze zijn, meer dan wat ze aan hebben.

Het waren mooie dagen in Berlijn. Ik kocht ook het Taschen fotoboek van de stad, want zo ben ik. Om het gevoel een beetje vast te houden. Ik had de boeken al gezien in een Taschenwinkel aan de Kurfürstendam. Peter Lindbergh is dood, zei ik tegen mijn vrouw. Een aardige man. Maar voor het eeuwige leven maakt dat allemaal niet uit. Dat moet hij zelf ook begrepen hebben, tussen al die mooie modellen.

 

Lindberg met Birgit Kos, 2018, in zijn laatste levensdagen

Zonder denken

 

Tissot, “Portret van Madame L.L.”, 1864

                                        Zonder denken aan de toekomst,

                                                                                               Zonder weten wat er was,

                                        Loop ik steeds een beetje beter,

                                                                                               Steeds wat minder in de pas.

                                        Zonder weten of het goed is,

                                                                                               Zonder te weten wat het was,

                                        Zal het telkens weer gebeuren,

                                                                                               Telkens als ik daar niet was,

                                        Zonder denken aan de toekomst,

                                                                                               Zonder te weten wat er was.

Mijn Truman sleeps

Truman sleeps, van Philip Glass.

Ooit heb ik het verhaal opgepikt dat achter de compositie zou zitten. Harry Truman volgde in april 1945 de net overleden Roosevelt op als president van de Verenigde Staten. In de avond van 6 augustus nam hij het besluit om een atoombom te werpen Hiroshima, teneinde de oorlog in het Oosten versneld te beëindigden. Nadat hij het besluit had genomen gaat hij in het Witte Huis naar bed en valt in slaap. Ondertussen vertrekken de bommenwerpers. Ik zie ze glijden door de lucht. Ik zie de mensen in Hiroshima, gezinnen, ouderen, niets vermoedend. Tot de bom valt. En Truman die nog altijd slaapt, hooguit een beetje onrustig op het moment suprême.

Later hoorde ik dat het niet klopte, dat de Truman Show een science fiction verhaal was. Maar het beeld van de slapende president Truman heb ik altijd sterker gevonden. Als ik cineast was deed ik er wat mee, met de muziek van Glass op de achtergrond.

Vertrouwd geheugen

 

Daan Mühlhaus, “Nieuwe Haven met gezicht op de Grote Kerk te Dordrecht”, 70 x 00 cm, verkocht uit de nalatenschap van de weduwe van de schilder

Daniel ‘Daan’ Mühlhaus werd op 21 februari 1907 te Dordrecht geboren en zou daar zijn leven lang blijven wonen. Hij begon als autodidact en werd lid van het Dordrechtse schildersgenootschap “Pictura” waar hij zijn verdere opleiding kreeg. Met onder andere Cor Noltee en Roland Larij behoorde hij tot een groep die werd aangeduid als de “Dordtse impressionisten”. Zijn talent is onmiskenbaar, niet alleen in de vegerige penseelvoering, maar vooral in zijn weergave van licht. Ik zie dat!

Vorig jaar was ik met mijn vrouw en een bevriend stel een weekend in Dordrecht. Ik was er nog nooit eerder geweest. Maar het voelde vertrouwd, alsof ik door een vooroorlogs Rotterdam liep, alsof ik er geleefd had, als jongetje. Iets herinnerde van mijn herkomst, die daar niet kon zijn gelegen. Insula Dei, denk ik nu. Dat soort plekjes zochten we. Het was een mooi weekend. Dit jaar komen we nergens. Niet dit najaar. Niet in de komende winter.

Schilders als Mühlhaus worden niet gerekend tot de grootmeesters van de Hollandse schilderkunst. Zijn werken gaan van de hand voor posterprijzen. In zijn Dordrecht zag ik een schilderwerken geëtaleerd voor 250 euro. Ik noteerde de naam maar heb het niet gekocht. Mijn vrouw heeft daar een bepalende stem in. En dat is goed zo! Toch roepen veel van zijn stadsgezichten bij mij iets bijzonders op, iets vertrouwds, alsof het herinnerde aan mijn herkomst, die daar niet kon zijn gelegen. Het was een mooi weekend.

Piet van der Hem en de wereldse blik

 

Piet van der Hem, “Moulin Rouge”, 1908-1909, 81 x 100 cm, olieverf op doek, particuliere collectie

Soms wordt je getroffen door een schilder die je nog nauwelijks kende. Piet van der Hem. Een doodgewone Fries in de grote wereld. Met allure!

In 1910 bezocht Piet van der Hem (1885-1961) Rome, vanuit Parijs. Hij stond bekend als een bon-vivant, hield van het nachtleven, van een werelds leven, van glamour. Dat schemert door in zijn werk. 

Mooi voorbeeld is “Moulin Rouge”, een schilderij in de zwierigheid van Toulouse-Lautrec, door hem zo bewonderd. Overmatig uitgedoste dames en een enkele stijlvolle heer duiken het nachtleven in, een nieuwe wereld, voor een jonge schilder met zo’n oer-Hollandse naam. De zwierige penseelstreken en het uitbundige kleurgebruik treffen de sfeer van het moment. Ik vraag me af of hij binnen is geweest, maar wat moet hij zich vergaapt hebben!

In “Wandeling op de Monte Pincio” flaneren weelderige dames door ons beeld, in lichte zachte pasteltinten, luchtig als het leven kan zijn al je vier-vijfentwintig jaar bent. Wat doet die zwarte priester in het beeld? Hij wandelt de andere kant uit, maar zou zich zomaar om kunnen draaien. Zomaar zou hij iets moraliserends kunnen gaan zeggen. Maar het zal hem niet helpen, vrees ik. Hij komt uit het donker. Mensen zoeken het licht. Ook ik zoek het licht, net als Piet, om te ontdekken dat het eindigt in het donker, misschien, maar voorlopig is het nog niet zover.

“Wandeling op de Monte Pincio”, 1910, aquarel, Stedelijk Museum Amsterdam

Ooit in de tijd

 

Cézanne, “Stilleven met zwarte klok”, 1869-1870

                                                          Alles wat ons lief is

                                                          Vergaat,

                                                          Zal sterven

                                                          Ooit in de tijd

                                                          Wat staat

                                                          Is de treurnis,

                                                          De schoonheid

                                                                                  Bederven,

                                                          En altijd 

                                                                        Een ongewild afscheid.

Gemiste jaren van Weissenbruch

 

Weissenbruch, “Bleekveld”, 1894-1895, 38 x 23 cm, olieverf op doek, Boijmans-Van Beuningen

Jan Hendrik Weissenbruch was een van de belangrijkste exponenten van de Haagse School en geldt nog steeds als een van Hollands beste aquarellisten. Ik blader door de catalogus bij de tentoonstelling uit 2016, waar ik was. Mooie catalogus. Soms helpt het om oppervlakkig te bladeren. Dan zie je weer andere dingen dan tijdens een hele middag sjouwen door het museum. De beide werken op deze pagina zijn on-Hollands goed. En anders! Op de rand van vernieuwing, vlak voor de dood. Dat zie ik tussen het bladeren door.

Weissenbruch werk bleef zich altijd ontwikkelen. Wat ik zie is een toenemende focus op vlakverdeling, anticiperend op modernistische stromingen uit de twintigste eeuw. Hij had  zo meegekund op lijn van Mondriaan en Van der Lek. Ik had hem nog wel eens twintig jaar willen zien schilderen, de catalogus nig twintig bladzijdes dikker, waar zou hij dan op uit zijn gekomen? Maar dat zat er niet in. Hij overleed in 1903 op achtenzeventig jarige leeftijd. Nog eens twintig pagina’s was teveel gevraagd.

“Te Noorden bij Nieuwkoop”, 1901, 33 x 41 cm, olieverf op doek, Dordrechts Museum 

De kunst van verliezen

 

Botticelli, “Portret van een jonge vrouw”, 1480-1485 

                                                   De kunst van verliezen is niet moeilijk om te leren;

                                                   zoveel dingen zijn zo vol van de bedoeling

                                                   verloren te gaan, dat hun verlies niet echt kan deren.

                                                   Verlies iets elke dag; accepteer het irriteren

                                                   van de sleutels weer verloren, en de slecht bestede tijd.

                                                   De kunst van verliezen is niet moeilijk om te leren.

                                                   En oefen dan verder, verlies nog sneller, tal van keren:

                                                   plaatsen, en namen, en waar het ook was dat je heen

                                                   had willen reizen; het kan je nauwlijks nog deren.

                                                   Ik verloor mijn moeders klokje. En kijk? Ik zou toch zweren

                                                   mijn een-na-laatste huis, eens geliefd, staat niet meer daar.

                                                   De kunst van verliezen is niet moeilijk om te leren.

                                                   Ik verloor twee steden, geliefde plaatsen, blauwe meren,,

                                                   wat domeinen ooit bezeten, twee rivieren, vaste land.

                                                   Ik mis ze, maar weet de wanhoop wel te weren.

                                                  - Zelfs jou verliezen (de schalkse stem, het gesticuleren

                                                   waar ik zo van hou) ik zal niet liegen, het spreekt vanzelf.

                                                   De kunst van verliezen is nooit te moeilijk om te leren,

                                                   ook al lijkt het (schrijf het op!) soms maar moeilijk te hanteren.

                                                   (Elizabeth Bishop, “One Art”, 1976, eigen vertaling)

Breitnerweer

 

George Hendrik Breitner, “Gezicht op de Singel in Amsterdam op een regenachtige dag,”, ca. 1900, Rijksmuseum

Nog maar een week geleden wandelde ik met mijn vrouw naar de stad en dronken koffie op een verwarmd terras aan de Markt, in het aangezicht van de grote kerk, die er waakt sedert eeuwen. Het was een stille zonnige herfstmiddag geworden. De eikels waren massaal gevallen en de vochtige kleverige bladeren lagen als een mozaïek op het plein. De geur deed me denken aan het vergankelijke van ons leven en het gevoel van onsterfelijkheid, dat soms samengaat. Soms ook niet. De zon wou maar niet komen, de hemel bleef grauw. Het begon te miezeren en we zwegen. Langs de toren omhoog reikten mijn gedachten voor even tot bij God.

“De herfst is nu echt begonnen”, zei mijn vrouw en hielp me weer terug op aarde, als gewoonlijk. “Breitnerweer”, dacht ik erachteraan, maar dat zei ik niet. Dat is boekentaal. We staken de paraplu op en gearmd banjerden we terug, richting huis, naar de geborgenheid van ons bestaan in een barre tijd. Wij redden ons wel!

Als enige nog...

 

Mijn liefde voor de Russische literatuur heb ik van een oom, Leon, die na een lang TBC-bed de zus van mijn vader huwde, kinderloos bleef en zijn leven lang arbeidsongeschikt zou blijven. Dat kon toen nog. Leon was uiterst belezen, vooral ook in de Russische klassieken, vaak in goedkope Prisma uitgaven, en kon daar net groot enthousiasme over vertellen. Dat werkte aanstekelijk op mij. Al voor mijn dertigste bezat ik de volledige Russische Bibliotheek en nog veel meer. Ik las me wat af in die tijd. Later ook over de geschiedenis, Lenin en Stalin. Het heeft me gevormd in mijn denken en in mijn voelen, alsof ik er geboren was. Ik snap het beter dan Maarten van Rossum, onze nationale charlatan, beter dan wie dan ook. Ik voel het op een manier die ik hier niet kan beschrijven, maar kan het met niemand meer delen. Leon is dood, al lang. Ik kijk naar de oude foto’s en vind dat meer en meer spijtig. Als enige nog, denk ik...

Piet Meiners: “De waterdrinkers“

 

Piet Meiners, “Les Buveurs d’Eau”, 1884,
74 x 79 cm, olieverf op doek, particuliere collectie

Piet Meiners (1857-1903) schijn een eenzelvige figuur te zijn geweest. Vanaf eind 1886 bezocht hij regelmatig de Ewijkershoeve, het zomerverblijf van de familie Witsen en ook wel de “tuin der Tachtigers genoemd. Als ‘s-winters iedereen wegging bleef hij alleen achter om voor de planten en de dieren te zorgen. Hij zou altijd een eigen koers blijven varen, sober, met veel aandacht voor eenvoudige motieven. Hij exposeerde weinig: zijn eerste solotentoonstelling was in 1903 bij de Rotterdamse kunstkring, waarbij Jan Veth hem roemde om zijn “delicate toonvoering en onbevangenheid van zien”. Kort daarna viel hij van zijn fiets en kwam te overlijden.

Zelfportret, ca 1884

Het stilleven “Les Buveurs d’Eau” (de waterdrinkers) verwijst naar een roman van de onder de Tachtigers populaire Franse schrijven Henri Murger uit 1853-1854, over een kleine kunstenaarsgemeenschap die in de grote stad probeert een volstrekt onafhankelijk leven probeert te leiden, wars van elke modieuze trend en commerciële binding. Het was een groep hardnekkige solitairen die genoeg meenden te hebben aan een contemplatief leven. Door hun zelfgekozen isolement gebeurt er echter niks en eindigde hun idealistische wereld bij de muren van hun atelier.

Meiners moet zich in Murgers roman hebben herkend. Hij schilderde het stilleven in Arnhem, waar hij na zijn roerige academietijd was neergestreken en nog voor zijn aansluiting bij de kringen van de Tachtigers. Het laat de sobere realiteit van het kunstenaarsleven zien, op een zolderkamer met troosteloos uitzicht, droog brood en enkel een karaf met water te drinken (“nooit geld voor wijn”). Dat het om zijn eigen leven ging laat Meiners niet alleen zien door de pijp linksonder, die op veel van zijn werken terugkeert, maar ook- als je goed kijkt - door zijn beeltenis te schilderen in de spiegel: met de rug naar de buitenwereld gekeerd leest hij een boek, denkelijk “Les Buveurs d’Eau”.

Ik had het ook zelf kunnen zijn! In gedachten dan...

Rivaliteit en excellentie

Breitner, “Sleperspaarden in de sneeuw”, 1890-1892, 100 x152 cm, Dordrechts Museum

Ik kan niet naar de tentoontelling. Den Haag is te ver in coronatijd. Museumbezoek niet aangenaam. Dus doe ik het met de catalogus. Net ontvangen. Breitner en Israëls als rivalen. Hoe rivaliteit kan leiden tot excellentie, wat ik geloof. En uiteindelijk, wat ik ook geloof, toch geen winst geeft. Niet in persoonlijke voldoening. Teveel ego. Teveel afgunst. Geen winst. Uiteindelijk bestrijd je je eigen demonen. Met list en bedrog, met foto’s en achterklap, waar het boek niet over rept.

Maar er staan mooie verhalen in. Goed geschreven ook. Zoals dat bij “Sleperspaarden in de sneeuw”. Ik ben maar zo vrij om wat ruim te citeren:

Op een grijze zaterdag in het voorjaar van 1892 staat Isaac Israels oog in oog met een schilderij dat zijn wereld op z’n grondvesten doet schudden. Zijn gebruikelijke wandeling door Amsterdam heeft hem die dag naar de Kalverstraat gebracht, waar kunst- handel Van Wisselingh & Co een nieuw filiaal heeft geopend. De aanblik op de etalage heeft op Israels een verwoestende uitwerking. Daar achter het glas hangt een raak geschilderd stadsgezicht voorstel- lende Amsterdam in de sneeuw. Israels hoeft geen moeite te doen om de signatuur te lezen. De grauwe lucht, gore sneeuw en het stel sleperspaarden dat hun vracht door de drek voorttrekt, laten er geen twijfel over bestaan: hier hebben we te maken met een typische scène van George Hendrik Breitner.

Overmand door bewondering blijft Israels voor het raam staan. Maar waar ieder ander geniet van het aanschouwen van iets moois, wordt zijn kunst- beleving ruw verstoord door het misselijke gevoel dat dit schilderij, dat met zoveel gemak en durf is neergezet, precies datgene is dat hijzelf al jarenlang vruchteloos nastreeft. In een klap verliest Israels elke zin om nog verder te lopen. Wat volgt is de moedeloze aftocht richting huis, een wandeling van ruim een half uur naar zijn atelier aan het Ooster- park. ‘Ik dacht, ik schei er mee uit, tegen zulk werk kun je toch niet op schilderen’, schrijft Israels kort daarna aan zijn goede kameraad Arij Prins.

Het spook van Breitner achtervolgt hem die lente- dag tot ver achter de voordeur. Tot voor kort had Israels zijn adres nog met diezelfde verdomde schil- der gedeeld. Bijna drie jaar lang kan hij Breitners gestommel horen, terwijl die op de verdieping boven hem het ene na het andere straattafereel op het doek smijt. Zelf komt Israels niet verder dan schetsen en losse flodders. De fysieke nabijheid van Breitner heeft op hem een verlammende uitwerking. Maar ook nadat zijn grote rivaal het Oosterpark verlaat blijft de productie van Israels uit. Eenmaal terug- gekeerd in zijn atelier, met het beeld van Breitners stadsgezicht bij Van Wisselingh nog vers in het geheugen, doet het aanzicht van zijn eigen onvoltooide werk hem wanhopen. Al vijf jaar lang stapelen de tekeningen zich op in zijn werkplaats, maar het leidt allemaal tot niets.

Israels zit vast, muurvast. Maar zijn missie is helder. Hij wil het moderne leven schilderen, in al zijn schoon- en lelijkheid. De drukte langs de grach- ten, het gejaag door de stad en vooral de broeierige sfeer van het nachtleven. Tot nu toe zijn deze thema’s het terrein van Breitner. Met zijn rauwe impressies van de straat heeft de schilder zich in korte tijd het hoogste podium binnen de avant-garde toegeëigend. Onder jonge schrijvers en kunstenaars geldt hij als de belichaming van al hun idealen en aspiraties.

De man is woest en compromisloos in zowel zijn karakter als in zijn werk, en daarmee de vleesgeworden ware kunstenaar. Maar is Breitner werkelijk onovertroffen of zelfs onnavolgbaar? Israels weigert zich erbij neer te leggen. Eenmaal bekomen van de confrontatie met Breitners schilderij staat hij later die dag weer voor zijn schildersezel, vastberaden om ooit Breitner in zijn eigen arena te verslaan.

Of dat gelukt is mag iedereen voor zichzelf beoordelen. Hieronder twee willekeurig Amsterdamse straattaferelen van Israëls. Ik vind van wel.

Isaac Israëls, “Groenteboer op de Brouwersgracht”, 106,5 x 127 cm, ca. 1900, particuliere collectie

Isaac Israëls, “Dienstmeisjes op de Leisegracht”, 60 x 81 cm, ca. 1900, Groeningemuseum Museum

Pan en het eigen genoegen

 

In de laatste dagen heb ik altijd en altijd weer gedacht aan den eeuwigen dag van den Noordland-zomer. Ik zit hier en denk daaraan en aan een hut, waarin ik woonde en ik ga nu wat schrijven voor mijn eigen genoegen en om den tijd wat te korten...

Ik bezit een eerste druk van de Nederlandse vertaling van Knut Hamsuns kleine roman Pan, uit 1904, vertaling Hermine Schuijlenburg, uitgever H.J.W. Becht, Amsterdam, prachtig boekontwerp van Cornelia van der Hart. Mooie uitgave! Weet precies nog waar gekocht!

Het gevoel dat je krijgt bij het vasthouden van zo’n boek is maar moeilijk te beschrijven. Soms leg ik het ergens neer als een stilleven om er rustig naar te kijken. Dat is mijn exemplaar, denk ik dan. Wie zou het allemaal al gelezen hebben?

Hamsun is bijzonder voor mij. Ooit had ik van Hamsun een hele serie oude uitgaven, welke ik na het aanschaffen van zijn Sämtliche Werke” in het Duits met pijn in mijn hart heb opgeruimd. Je kunt niet alles bewaren. Alleen recente vertalingen hield ik. De rest is weg.

Deze versie van Pan heb ik behouden. Natuurlijk. Een zeldzaam exemplaar, waar weinigen overigens naar zullen zoeken. Het verzamelen van eerste drukken en bijzondere uitgaven is sowieso op zijn retour. Boeken verliezen waarde, in alle opzichten.

Toen ik nog geen dertig was zag ik in een Eindhovense boekwinkel een eerste druk van Vestdijks Ina Damman, een eerste druk van Van Eedens Koele meren des doods en een tweede druk van Nescio. Ik fantaseerde hoe ik er in de vroege ochtend in kon breken. Wat ik niet deed natuurlijk.

Eerste drukken verzamelen is geen hobby meer voor jongeren. Ouderen sterven uit, zien de waardes dalen. Tot hun spijt of tot hun vreugde. Voor relatief weinig kunnen ze vaak weer wat aanvullen. Ik heb me lang kunnen beheersen op dat vlak, maar aan de huidige prijzen krijg ik het moeilijk.

Ik zoek nog steeds. Ik zoek naar naar Raadselachtig!, de eerste Nederlandstalige uitgave van Mysterien, uit 1894, in twee delen. Al jaren! Hoeveel zou ik er voor durven betalen? Ik stel mezelf de vraag. Ik maak het nooit te gek. Goed nog steeds dat ik getrouwd ben.

Bardot, Picasso en verwachting

 

Jerome Brierre, “Picasso en Bardot”, 1956, LIfe Magazine

In 1948 betrok Picasso een villa in de heuvels van Vallauris, nabij Cannes, aan de Franse Rivièra. Hij richtte er een prachtig atelier in en als 65-plusser had hij nog de ene na de andere affaire met jonge vrouwen.

Wat is leeftijd!

In 1956 was Brigitte Bardot op het Filmfestival te Cannes en stond erop Picasso te kunnen bezoeken in zijn atelier. Zij was toen 21 en inmiddels een grote ster, Picasso was 74. Bardot wist al wat ze wilde. Maar werd niet geportretteerd.

Jerome Brierre maakte voor Life een serie foto’s van het koppel, dat nooit een koppel werd. Ze wisten hoe het werkte. Fascinerende foto’s, als ik er zo naar kijk. Ik zie een merkwaardig contrast. En ook verbinding, schoonheid, verwachting, perspectief.

Het is nog niet voorbij!

Maar mijn liefde voor jou maakt me machteloos

 

Anna Achmatova

                                                   Als je lang naar me kijkt wordt ik krachteloos -
                                                   Ik heb zelf zulke kunsten geleerd.
                                                   Maar mijn liefde voor jou maakt me machteloos,
                                                   En ik ben uit jouw rib geboetseerd.

                                                   In het oeroude lot van blijmoedige

                                                   Zuster zocht ik mijn enige zin.

                                                   En zo werd ik jouw meest overvloedige,

                                                   Zoete, gulzige, sluwe slavin.

                                                   Maar wanneer zich mijn lichaam gewonnen geeft,

                                                   Aan jouw sneeuwblanke borst, o! hoe zingt

                                                   Dan jouw hart - of het diep zich bezonnen heeft

                                                   En de zon van mijn vaderland blinkt.

                                                   En de zon van mijn herkomst weerklinkt.

                                                   (vertaling Hans Boland, omdat ik het zelf niet beter kan, alleen die laatste zin dan)

Sonjetska

Sonja Jevgenia Holliday (Sonjetska”) was een Russisch actrice, geboren op 2 december 1894 te Moskou. Haar vader Jevgeni, een Russische Engelsman, was pianist en een leerling van Anton Rubinstein. Ook haar moeder was pianiste. De familie was goed bevriend met de familie van Aleksandr Skrjabin. Welbemiddeld. Het oude Rusland. Mooie familie.

Sonja studeerde toneel aan de Moskouse Kunstacademie onder Stanislavski en sloot zich vervolgens aan bij diens Moskouse Kunsttheater. Ze debuteerde in “De groene ring” van Zinaïda Hippius en maakte furore als hoofdrolspeelster in “Witte Nachten” van Dostojevski. Toen het Moskous Kunsttheater in 1922 vertrok voor een wereldtournee sloot ze niet aan, sommigen suggereren vanwege psychische problemen, andere geven aan dat het te maken had met liefdesperikelen.

Hoe dan ook, zeker is dat Sonja rond 1918-1920, de tijd van vrije liefde, een hartstochtelijke relatie had met dichteres Marina Tsvetajeva, die haar vereeuwigde in haar “Verzen voor Sonjetska” en later in “Het verhaal van Sonjetska” uit de bundel “Tranen groter dan mijn ogen”. Of Tsvetajeva de reden was waarom ze niet naar het buitenland vertrok heb ik niet kunnen achterhalen, maar lijkt onwaarschijnlijk. Die affaire leek voorbij.

Ik lees: “Sonjetska is de belichaming van Tsvetajeva’s favoriete type vrouw, zoals die zich later openbaarde in haar toneelwerk over Casanova. Een brutaal, trots, onmiskenbaar narcistisch meisje, wiens narcisme nog niets is met haar eeuwige liefde voor avontuur en literaire idealen. Kinderlijk, sentimenteel en tegelijkertijd vanaf het aller begin voorzien van een volledige vrouwelijke kennis van het leven, gedoemd vroeg te sterven, ongelukkig in de liefde, onuitstaanbaar in het alledaagse leven.”

Tsvetajeva dichtte:
Je zult me niet verjagen elke keer:
Ze duwen de lente niet weg!
Ook ik zing teder voor het slapen:
Met een vinger duw je mij niet van je weg!

Sonja sloot zich na 1923 nog aan bij diverse Russische theatergezelschappen, allen buiten Moskou, onder andere in Nizjni Novgorod, Charkov en Sverdlovsk. Ze huwde met een theaterdirecteur. Tegen het einde van haar leven keerde ze naar de Russische hoofdstad terug en werkte in de Collegezaal voor Klassieke Werken. Ze overleed op 6 september 1934 aan leverkanker, nog geen 40 jaar oud.

“Tranen groter dan mijn ogen”. Misschien toch een keertje aanschaffen!

Spoorwegen in de negentiende eeuw

Spoorwegenkaart Europa 1863

Al decennialang struin boekenwinkels af, terwijl mijn vrouw de kledingzaken binnenschiet. Ik denk eind jaren tachtig zag ik in Antwerpen een prachtige uitgave met spoorwegkaarten uit de negentiende eeuw. Ik zie het enorme boek nog zo liggen. Bij het bladeren werd ik gegrepen door de kaarten van spoorwegen in Rusland, vooral ook omdat ik toen vol in de klassieke Russische literatuur zat. Alsof ik zelf zo op de trein kon stappen. Maar het boek kosten vijftig gulden (!), ik had net al wat meegenomen bij De Slegte, en ik liet het liggen.

Jarenlang heb ik vervolgens nog gezocht naar dat boek, natuurlijk nooit meer gevonden. Ook later op internet niet, niet zo mooi in elk geval, niet zoals het boek uit Antwerpen in mijn geheugen stond gegrift, en vaak ook veel te duur. Sinds enkele jaren ben ik nu gestopt met zoeken. Alle kaarten zijn inmiddels op internet te vinden. Een wereld op zichzelf. Bovenstaande kaart heb ik regelmatig bekeken bij het lezen van Europeanen van Orlando Figes, waarin de reizen van Toergenjev en Pauline Viardot door het Europa van 1840-1870 worden beschreven. Liever had ik natuurlijk die uitgave uit de Antwerpse winkel erbij gehad, maar je kunt nu eenmaal niet alles hebben in het leven.

Venster naar buiten

Thomas Wijck, “Een wetenschapper in zijn werkkamer”, 33,5 x 31 cm, 1640-1677, Hallwyl Museum, Stockholm

In de zomer van 2019 was ik in Stockholm. Toen kwam je nog ergens. De gelegenheid was er niet om het Hallwyl Museum te bezoeken. Zoveel tijd was er niet. Ik ben niet alleen. Wel ging ik, toen we langsliepen, even de museumwinkel binnen en bij het bladeren in wat catalogi stuitte ik op bovenstaand schilderijtje van Thomas Wijck, een Hollandse meester waar ik nog niet van had gehoord. Er zijn er ook zoveel. Ik noteerde schilder en titel in mijn telefoon, met de bedoeling er later wat over te schrijven. Zoals ik dat doe.

Wijcks schilderij droeg eerder een titel die suggereerde dat het hier om een alchemist ging. Hij schilderde vaker alchemisten. Omdat echter niets in de werkkamer wijst op de werkzaamheden van een alchemist maakte het museum er wetenschapsman van, waarvoor veel te zeggen is. Het schilderen van wetenschappers en filosofen in hun studio’s was een veel voorkomend thema in de Hollandse schilderkunst uit die tijd. Ook bij Rembrandt zien we het terug. En Vermeer. Op een of andere manier had het thema een bijzondere aantrekkingskracht: kennis, geleerdheid, wijsheid.

Op een of andere manier trekt het schilderij ook mijn aandacht. Voel ook ik nog steeds de aantrekkingskracht van de homo universalis. Voel ik de charme van het terugtrekken, in mijn hoofd. Al de boeken die ik gelezen heb, de kennis waar niemand iets aan heeft. En toch moet het, van mijn vroege jeugd tot het einde van mijn tijd. Bij Ikea zag ik ooit een prachtig ingerichte boekenkamer, een ideaalbeeld voor na mijn pensioen. Ik hoef niet naar Spanje om te overwinteren. Net zo min als de wetenschapper op Wijcks schilderij genoeg had aan een venster ter verlichting, om te weten dat het er allemaal is.

Vergelijkbare versie met veel dezelfde objecten Van Wijck maakte een hele reeks van dit soort werken.

Lente der herfst

Claude Monet, “Automne sur la Seine Argenteuil“ 1873

           Het weer is slecht vanochtend. Donker.
           Het is oktober en herfst. De zomer voorbij.
           Alles herhaalt zich voor de zoveelste keer.
           God herhaalt zich.
           Tot vervelens toe.
           Tot tot het einde der tijden,
           En zelfs daar nog voorbij.

           Na al die jaren kies ik een andere weg.
           Niet ver van de eindstreep maak ik een radicale keuze.
           Ik verruil het geneuzel voor de hulp vanuit mijn hart.
           In de herfst van mijn leven met lef.
           In de zon van oktober.
           Een gevoel van de lente.
           Mijn jeugd.

          Maar buiten blijft het koud.
          Kil, grijs en nat.
          Niet alles kan veranderen.
          God is nu eenmaal zoals hij is.
          En ik ook, uiteindelijk.
          Voor nog even zal ik spotten met alle leeftijd.
          Voel ik trots om mijn keuze.

          En de rest laat ik mooi als het is.

Dansende struisvogels

Paula Rego, “Dansende struisvogels”, dyptich, 1995”, 162 x 155 cm

Ballerina’s zijn elfjes. Ze zweven door de lucht, licht als veertjes. Iemand een elfje noemen is complimenteus, altijd. Degas schilderde zijn ballerina’s als een compliment. Zwevend door de lucht. Licht als een veertje. Compositorisch perfect in harmonie. Disney veranderde in de tekenfilm Fantasia ballerina’s in struisvogels. Rego verandert de struisvogels terug in mensen. Oudere vrouwen, de schoonheid voorbij. Verdienen oudere vrouwen nog complimentjes? Kunnen oudere vrouwen nog elfjes zijn? Natuurlijk kan dat. Ze kunnen het in elk geval proberen. In de handen van Paula Rego is het altijd complimenteus. Ietwat pervers, wellicht, maar uiteindelijk complimenteus. Bij een eerste snelle blik, en wellicht zelfs bij een tweede.

“Dansende struisvogels”, dyptich, 1995”, 152 x 120 cm

Langs de oevers van mijn leven

Repin, “Wolgaslepers”, 1870-1873

                                                 Langs de oevers van mijn leven
                                                 Kijk ik om
                                                 Een traag bestaan,

                                                 Langs de oevers van mijn leven
                                                 Lijkt nu mijn pas
                                                 Te snel te gaan,

                                                 Langs de oevers van mijn leven
                                                 Heb ik de diepte
                                                 Nooit verstaan,

                                                 Langs de oevers van mijn leven
                                                 Blijf ik nog even
                                                 In de waan,

                                                 Langs de oevers van mijn leven
                                                 Voel ik ruisen
                                                 In de verte
                                                 Hoor ik droef

                                                 Mijn klokken slaan.