Freud en de “Kindheitserinnerung” van Leonardo

Leonardo da Vinci: “Maria met het kind en Sint-Anna”,
1503-1519, Louvre, Parijs

Toen Leonardo rond 1503, ruim vijftig jaar oud, de vogelvlucht beschreef van een wouw, legde hij in de marge daarvan zijn meest levendige jeugdherinnering vast. Bij het observeren van de landing van deze behendige vlieger, met gespreide vleugels en de gevorkte staart naar beneden, schoot hem een herinnering te binnen uit zijn babytijd: “Schrijven over de wouw lijkt mijn lot, aangezien een van mijn eerste herinneringen uit mijn kindertijd volgens mij is dat toen ik nog in de wieg lag, een wouw naar me toe kwam en mijn lippen opende met zijn staart en met zijn staart verscheidene keren tussen mijn lippen sloeg”.

Algemeen wordt aangenomen dat Leonardo’s grote fantasie bij het neerschrijven van deze notitie weer eens sterk aan het werk is geweest. Ten eerste is het weinig aannemelijk dat hij zich dit soort dingen uit zijn babytijd nog zo levendig wist te herinneren. Tweedens is het heel onwaarschijnlijk dat een vogel echt in zijn wieg is geland om met zijn staart Leonardo’s mond open te wrikken.

Voor Sigmund Freud was de anekdote in 1910 echter koren op de molen van zijn psychoanalytische molen en basis voor zijn verhandeling “Eine Kindheitserinnerung des Leonardo da Vinci”. Freud begon al direct verkeerd door een slechte Duitse vertaling, waarin de wouw veranderde in een gier. Daarmee kwam hij op een totaal verkeerde analyse van de betekenis van de gier in het oude Egypte, waar het voor “moeder” zou staan.

Ook Freuds interpretatie van Leonardo’s schilderij “Maria met het kind en Sint-Anna”, uit dezelfde periode, komt daarmee op losse schroeven te staan. Freud verklaarde de fascinatie van Leonardo met het thema van Maria te Drieën verklaren uit het gegeven dat Leonardo, een buitenechtelijk kind, in feite twee moeders had: eerst werd hij opgevoed door zijn bloedmoeder, later door de vrouw van zijn vader. De grote intimiteit, die ook uit het schilderij spreekt, vertaalt zich in Freuds theorie in een erotische binding met de moederfiguur.

Niet alles wat Freud schreef is echter onzin. Een centraal punt in zijn analyse was ook  dat het woord staart in veel talen schuttingtaal is voor penis (coda in het Italiaans, Schwanz in het Duits). “De situatie zoals die zich in de herinnering van Leonardo voordoet, dat een gier de mond van het kind opent en krachtig met zijn staart tekeer gaat, doet denken aan fellatio”, schreef Freud. De onderdrukte verlangens van de homoseksuele Leonardo werden in de ogen gesublimeerd tot koortsachtige creativiteit. Leonardo liet veel werken onvoltooid, volgens Freud omdat hij geremd werd. 

Dat is het mooie van Freud. Hij beschrijft het met overtuiging, hij laat zijn associatiedrift de vrije loop en een hoop blijkt uiteindelijk niet te kloppen, maar er is altijd wel iets wat hout snijdt. Seksuele driften kunnen gesublimeerd worden in ambities of andere passies, schrijft hij. En wat dat betreft had hij gelijk, in elk geval met betrekking tot Leonardo. Leonardo overigens had het zelf al eerder geschreven: “Intellectuele hartstocht verdrijft sensualiteit”, noteerde hij in een van zijn aantekeningenboekjes. Een Freud avant-la-lettre.