Fernand Khnopff: “De verlaten stad”

Fernand Khnopff: “De verlaten stad”, pastel en potlood op papier,
1904, 76 x 79 cm, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten, Brussel

De Belg Fernand Khnopff (1858-1921) was een gevoelige, enigszins neurotische kunstschilder. Zijn werk was kenmerkend voor de opkomende psychologie zoals die aan het begin van de twintigste eeuw werd beschreven. Het conflict tussen het beredeneerde zelfbeeld en de eigen onbewuste persoonlijkheid vormde het grondbeginsel van de artistieke aandrift en de innerlijke impulsen van de kunstenaar. Kunst werd beschouwd als sublimatie, een weerslag van de psychische angsten en verwarring. De werken van Khnopff zeggen werpen een onmiskenbaar licht op diens gemoedstoestand, maar altijd in een versleutelde vorm, als in dromen.

Exemplarisch is Khnopffs “De verlaten stad” uit 1904. Op een realistische en esthetisch-verfijnde wijze beeldt hij de hoek van het Memlingplein te Brugge uit. Het is mooi, maar in al zijn verlatenheid  toch vooral onheilspellend en dubbelzinnig. De ramen en de muren van het gebouw zijn dichtgemetseld. Van het standbeeld  van Memling, met wie Khnopff zich graag vergeleek, is alleen nog de sokkel over, de kunstenaar is verdwenen. De zee bevindt zich akelig dichtbij het plein. De laaghangende bewolking overwelft de gebouwen en lijkt over te gaan in het water. Het lijkt alsof de stad zal worden verzwolgen, gedoemd is. Er is angst.

“De verlaten stad” is een spiegel van de psychische toestand van Khnopff. Op het eerste gezicht lijkt alles kalm en vredig. Niks bijzonders aan de hand. Bij langer kijken wordt echter een ambivalente, bijna vibrerende spanning voelbaar, een gevoel van huivering dat voortkomt uit de diepere zielenroerselen van de kunstenaar, zonder expliciet te worden in de symboliek. We blijven alleen met vragen achter: waarom is de stad zo verlaten? Waar zijn de mensen naartoe? Waar is het standbeeld gebleven? Is het veilig gesteld of weggespoeld? Is de ramp al geschied of dient ze zich aan? Door het ontbreken van aanknopingspunten wordt het gevoel van dreiging en onzekerheid alleen maar vergroot. Het geheim wordt niet prijsgegeven. Alles blijft onderhuids, als in het onderbewuste, zoals Freud het toentertijd verklaarde.