 |
| Pyke Koch, “Het wachten”, 120 x 302 cm, tekening op papier in tempera, houtskool, krijt en potlood, Centraal Museum Utrecht |
Pyke Koch is een fascinerend kunstenaar. Dat hij eind jaren dertig fascistische sympathieën had, maar daar reeds aan het begin van de oorlog op terugkwam, maakt die fascinatie alleen maar groter. Zijn werken hebben iets ondefinieerbaars. Je blijft kijken. Je ziet het, ze zetten je aan het denken maar je komt er niet uit. Terwijl je het wel degelijk lijkt te voelen.
Voor mij een hoogtepunt uit zijn oeuvre is zijn monumentale tekening “Het wachten”, uit 1941, oorspronkelijk bedoeld als voorstudie voor een muurschildering. Door de enorme omvang, ruim drie meter breed, zou je het eerder in de categorie schilderijen plaatsen. Ik zie vijf vrouwen in een nachtelijke straat onder een lantaarn. Voor de vrouw in het midden en de vrouw rechts hebben respectievelijk Kochs vrouw en een vriendin model gestaan, de andere drie zijn fantasiefiguren. Typisch voor Koch is de geïsoleerdheid van de weergegeven vrouwen. Niets in hun houding of gezichtsuitdrukking wijst op onderling contact of verbondenheid. Maar tegelijkertijd wachten ze samen. Het zijn heterogene elementen die tegelijkertijd een overtuigende eenheid vormen.
Het hek op de achtergrond is de omheining van het toenmalige Utrechtse Gerechtsgebouw aan de Lange Nieuwstraat. Achter de linkervrouw is tussen de spijlen de roedebundel te zien, het Romeinse symbool voor gerechtigheid die met de term fasces verwijst naar het Italiaanse fascisme. Koch maakte de tekening in de eerste oorlogsjaren, toen zijn opvattingen kantelden. Wachten de vrouwen nog op de komst van de fascistische orde? Of wachten ze inmiddels op de bevrijding? Misschien wachten ze gewoon op de bus. Ik probeer iets te zien in de blikken van de vrouwen. Zijn ze van de NSB of van het verzet? Voeren ze iets in hun schild of weten ze het even niet meer? Wat doen ze precies voor het gerechtsgebouw? Moet geoordeeld worden of moet er iemand geholpen worden bij een ontsnapping? De vrouwen kijken allemaal even strak voor zich uit en ergens in die gezamenlijke gezichtsuitdrukking lijkt iets van de oplossing te schuilen. Ik heb hem nog steeds niet gevonden.
