Haarzelve incluis

Rik Wouters, “Zittende vrouw bij het venster”, 1915

                                                        Waarom kijkt dat meisje
                                                        Zo stil
                                                        Voor zich uit
                                                        Door het raam
                                                        Van haar huis
                                                        Naar de tijd
                                                        Die buiten
                                                        In wanhoop
                                                        Verdwijnt
                                                        In een droevig
                                                        En wijkend
                                                        Geruis.

                                                        Waarom weet ze
                                                        Niet
                                                        Dat alle mooie meisjes
                                                        Waard zijn alle vreugde
                                                        Waard zijn heel het leven
                                                        Een kruis
                                                        Geslagen
                                                        Door mij
                                                        En iedereen
                                                        De hele wijde wereld
                                                        Haarzelve vanzelve
                                                        Incluis.

                                                        Ze lijkt niet te weten
                                                        Wat verbaast
                                                        Een beetje
                                                        Onnatuurlijk
                                                        Lijkt me toch niet
                                                        Zo
                                                        Heel erg goed
                                                        Pluis.

Dagny in Greta

 

Greta Garbo in Gösta Berlings Saga, 1924 (courtesy Klimbim)

Bij sommigen zie je het meteen. Greta Garbo speelde in 1924, nog geheel onbekend, haar tweede rolletje in de Zweedse film Gösta Berlings Saga. Je ziet het meteen. Dat heeft niks met achteraf te maken.

Ooit las ik Gösta Berling omdat ik door mijn enthousiasme voor Hamsun de Scandinavische literatuur indoor. Lagerlöf was geen Hamsun. Zweden is geen Noorwegen. De film heb ik nooit gezien.

Greta Garbo is van alle tijden, net als het vroege werk van Hamsun, meer dan dat van Lagerlöf. Greta had Dagny kunnen spelen, Edvarda. Dagny is rood, net als Greta. Ik voel het in haar ogen, dwars door alle tijd.

Ik ben een der laatste adepten van de zwartwitfilm. De foto is ingekleurd. Is mooier dan zwartwit. De kleur is hier nodig, als symboliek voor al mijn lezen, het lezen van Hamsun en het eeuwige zoeken dat volgde.

In de foto is een deeltje hervonden. Een stukje van het ideaal, dat ik niet zou moeten zoeken. Omdat het geen duurzaamheid biedt. Dromen vallen uit elkaar, Heel soms hervind je een deeltje. De weemoed die nimmer verdwijnt.

Lazarus en het inzicht van het ouder worden

Isaac Israëls, “Twee mannequins bij Hirsch”,  Ippy en Gertie, ca. 1916,
waaraan ik weer moest denken bij het verlaten van het De La Mar Theater

David Bowie behoorde tot mijn vroege helden. Ziggy Stardust was een van mijn eerste LP’s, grijsgedraaid, maandenlang. Nog steeds stem ik bij de Top 2000 op Starman en Rock’n roll suicide, die ik vroeger op gitaar kon. Later werd mijn liefde voor Bowie wat minder, niet alles wat hij deed was mooi, maar Ziggy Stardust bleef zitten. Die ging er niet meer uit.

Ik ging naar Lazarus, toevallig net nadat het stuk een prijs had gekregen voor beste musical. Verwachtingen waren hooggespannen. Ik voelde weer Ziggy toen ik twaalf was, in de aanloop. Maar de verbinding werd niet gemaakt.

Het stuk was intellectualistisch, sfeerloos en niet volgen. Soms heb ik wel eens bij een film dat ik even wegdroom, net toen ik had moeten opletten. Dat dacht ik in het begin bij Lazarus ook, en even later nog eens. Halverwege gaf ik het op. Af en toe mooie liedjes, geen compleet verloren avond, maar meer was het niet. Elke diepere betekenis ontging me.

Ik keek over de zaal en zag honderden mensen in stille aandacht. me afvragend of zij het dan wel allemaal snapten. Ik ben toch geen domme jongen, heb moeilijke boeken gelezen, gefilosofeerd... Zou ik misschien toch ouder zijn geworden, zou mijn brein al wat minder snel werken? Na afloop echter bleken mijn vrouw en het bevriende stel waarmee we waren het al net zo weinig te hebben gesnapt. Nu zijn zij weliswaar samen met mij ouder geworden, maar dat gold voor het hele publiek, dat de zaal bevolkte. Maar die lieten geen krimp, zo te zien.

Na afloop stond het hele publiek op, ovationeel applaus, drie keer terugkomen. Tja! Ook ik stond op. Wat zou vriend Bowie zelf van dit theater gevonden hebben, dacht ik nog even, bij het verlaten van de zaal. Het was stil op de trap, na afloop. Iedereen was klaarblijkelijk aan het nadenken wat ze ervan moesten zeggen. Ik ook. Je zegt niet graag dat je er niks van snapte. Maar ik wel, deze keer. In elk geval tussen de mijnen, zonder intellectuele beschouwing. Weer een fase verder in mijn leven. Een inzicht waaraan een avond als deze dan toch maar heeft bijgedragen. Een voordeel van het ouder worden. Al was dat was niet de bedoeling, van niemand.

Sambourne en het Rückenansicht

Edward Linley Sambourne, Kensington, London, 17 July 1906

Tegenwoordig worden we doodgegooid met fashion street photo’s. Je hoeft maar getrouwd te zijn met iemand die regelmatig dit soort bladen leest. Niks badinerends hierover trouwens, want ook ik blader er met genoegen doorheen. Mooie dames zijn kunstwerkjes op zichzelf. Goede modefotografie mag kunst heten. Daar heb ik al eerder over geschreven.

In het begin van de twintigste eeuw was nauwelijks nog sprake van modefotografie. Dat begon pas een beetje met Adolf de Meijer en Edward Steichen. Tot mijn verrassing vond ik een hele serie foto’s, tussen 1905 en 1908 gemaakt door Edward Linley Sambourne (1844-1910) te Kensington, Londen, die misschien wel kunnen doorgaan als de eerste street fashion photo’s, ik ze het nog maar een keer, meer dan honderd jaar geleden.

De mooiste foto’s vind ik de dames van achteren. Zich op geen enkele wijze bewust dat ze bekeken worden, terwijl anderzijds de spanning blijft hoe ze er werkelijk uit zien. Eigenlijk moeten ze zich nooit omdraaien. De werkelijkheid haalt het nooit bij de gedachte, de fantasie.Rückenansicht, noemde de Duitse romantici dat. Ik ben een romanticus en sluit me er helemaal bij aan.

Kensington, 1906

 

Kensington, 15 juni 1908

Ik weet nog dingen

(Lisa Golightly)

Ik weet nog dingen, van vroeger, dingen die niemand weer weet, anekdotische herinneringen, god weet waarom ooit opgeslagen in een hoekje van mijn brein.

Ik weet nog dingen die niemand meer kan weten, die verdwijnen met mij, met de tijd, vervagen in de verte, zonder dat iemand zwaait, zonder dat iemand kijkt.

Ik weet nog dingen waarvan ik niet meer weet of ze ooit hebben plaatsgehad, omdat het plekje in mijn geheugen langzaam oplost in vergeten, niet meer weten, of een weten dat nooit is geweest.

Ik weet nog dingen, die niemand wil weten, kan weten, zal weten, omdat niemand er ooit bij was, niet kon zijn, wilde zijn, niemand om te delen, ook jij niet, wij samen, om te horen hoe het was.

Ik weet nog dingen, en nog even dan weet ze niemand, vergeten beelden, in oneindigheid der tijden, in de diepte aller eeuwigheid, waarin ook ik verdwijnen zal, ooit, of nooit, maar nu nog even niet.

Ik weet nog dingen, die ik opschrijf, terugbreng, uit vage beelden, in vage woorden, in nieuwe woorden en nieuwe beelden, die altijd anders zijn, dan ze waren, mooier, ontdaan van de pijn.

Ik weet nog dingen, tot niemand ze meer weet, tot alles zal vervagen, verdwijnen, in leegte, diepte, als ik zal zijn verdwenen, zal alles zijn vergaan, zal niets nog ooit bestaan.

Marie Bracquemond, “Op het terras in Sèvres”, 1880

Mulisch had na het millennium geen inspiratie meer, helaas. Writers block, zeggen ze dan. Nu ben ik geen romanschrijver, maar herken het gevoel. Vaak heb ik erover gedacht een boek te schrijven. Vaak heb ik nagedacht over een thema. Zeg het maar. Het is er noot van gekomen. Nooit heb ik met enthousiasme een inspirerend onderwerp kunnen bedenken. Nooit voor langer dan even.

Dichters raken nooit door hun onderwerpen heen, waarschijnlijk omdat ze er op een andere manier afhankelijk van zijn. Een dichter hoeft geen onderwerp te hebben, het dient zich aan, vanzelf, of bijna vanzelf dan toch. Zo heb je een leeg blad, zo is het gevuld van poëzie, of wat daar voor doorgaat. Een kleine intrusie kan voldoende zijn voor een startzin en de rest volgt vanzelf.

Een goede roman schrijft zichzelf zei Mulisch, die beweerde dat hij het tijdens het schrijven zelf net zo net zo benieuwd was naar het einde als zijn uiteindelijke lezer. Zo moet je schrijven. Maar hij werkte wel vanuit een idee, altijd. Als de grote gedachte er niet was kwam hij niet vooruit, zoals na Siegfried, zijn laatste roman, dat misschien wel te groot was. Te groot om te overtreffen. Te goed.

Ik zou mezelf willen overtreffen, ooit. Of het er nog inzit? God weet! We blijven dromen. Als ik het licht nog een keer zie, en tijd van leven heb, wil ik best een keer beginnen. Maar alleen als ik echt de geest krijg, als ik zeker weet dat het een meesterwerk wordt. Voor minder doe ik het niet. Rommel is er al genoeg geschreven. Dat moet Mulisch in zijn laatste jaren ook gedacht hebben, of zoiets.

Zondagochtend

Zondagochtend is een gevoel. Een nostalgische herinnering aan vroeger. Mijn vader na een lange week werken lezend in de stoel, mijn moeder in de keuken, want zondagmiddag was nog warm eten, met de radio aan, zondagse soep, geen ja en geen nee. Het was goed zo. Zondagochtend is het gevoel dat het goed is zo. Dat leer je al als kind. Een zekerheid dat het altijd zo zal blijven. Van de generatie van Eilers tot de generatie van morgen. Seizoenen komen, seizoenen gaan. God herhaalt zich, elke zondag. Zondagochtend is rust. Allemaal zoeken we rust, de hele week, wachten op de zondag, een werkend leven, wachtend op pensioen. Rust die we nooit zullen vinden, nooit voor lang, hooguit in een stille zondagochtend. Laten we dat dan maar koesteren, zolang we het ervaren. Ik kijk naar de foto van Eilers en voel dat het goed is zo, voor even.

Mijn kinderen thuis. Mijn vrouw dekt de tafel voor lunch. Ik stop mijn schrijverijtje en ga eten. Vanmiddag geen verplichting. Zondag zoals het moet zijn. Morgen is weer maandag.

Maandagochtend is een gevoel...

Kunst als therapie

Mark Rothko zei ooit, in een interview met filosoof Alain de Botton, sprekend over de betekenis van zijn werk:

‘Look, what I’m trying to do with my works of art, you’ve got sadness in you, I’ve got sadness in me, and my works of art are places where the two sadness can meet, and therefore both of us need to feel less sad.’

Als je dat leest terwijl je in Tate Gallery naar zijn werken kijkt snap je het allemaal veel beter. Kunst kan niet zonder informatie, kunst heeft een frame nodig, waarin het geplaatst kan worden. Context. Soms kun je die context zelf creëren, soms heb je hulp nodig. Bijvoorbeeld van de kunstenaar zelf, of van iemand als Botton. Musea zouden kunstwerken niet chronologisch moeten ordenen, zoals vaak gebeurt, maar thematisch, met betere toelichting, bijschriften, referenties, cues, zoals het citaat hierboven. Een gedicht voor mijn part. Kort. Die curatoren snappen er soms geen hout van.

Kunst is een innerlijke zoektocht. Goede kunstrecensenten helpen ons daarbij, leren ons waarom we kunstwerk mooi vinden, waarom iets troost biedt, hoop, vertrouwen, voldoening. En zo leren we via kunst weer wat meer over onszelf. Kunst is therapie.

In de boekwinkel zocht ik een boek van Botton, ‘Art is tharapy’. Het stond niet bij de filosofieboeken, bij de rest van Bottons, maar ik vond het bij de afdeling kunst. Ik zit te denken of het misschien bij de psychologie afdeling hoort. Misschien bij de zelfhulpboeken. Maar daar heb ik niet zoveel mee. Daar zou ik het nooit hebben gevonden. Het citaat hierboven komt uit het boek.

Cora Pearl

Louis-Jean Delton, “Prins Achille Murat en Cora Pearl”, 1865

Cora Pearl (1836-1886) was in de jaren 1860 de meest besproken courtisane van Parijs. Ze bewoog zich in de hoogste, zelfs koninklijke kringen. Tot haar minnaars behoorden kroonprins Willem “Wiwill” van Oranje-Nassau, prins Jerome Bonaparte, neef van koning Napoleon III, en hertog Charles de Morney, halfbroer van dezelfde koning. Haar eerste paard kreeg ze van Victor Masséna, hertog van Rivoli, en sindsdien ging ze vaak te paard door de stad. Een geweldige verschijning moet dat zijn geweest. Op bovenstaande foto zien we haar met prins Achille Murat, neef van de voormalige koning Napoleon I. Een eenvoudig meisje. Ik bedoel maar.

Cora Pearl, geboren Eliza Emma Crouch, was de dochter van een cellist en een klassieke zangeres uit Londen. Ze werd vooral opgevoed door haar grootmoeder en was naar eigen zeggen een moeilijk handelbaar kind. Op straat accepteerde ze als negentienjarig meisje op een dag de avances van een oudere man, ging met hem mee om wat te drinken en taartjes te eten, om zich uiteindelijk door hem te laten ontmaagden. Vervolgens viel ze in slaap door de drank. Toen ze wakker werd was de man verdwenen, maar hij had haar een briefje van vijf pond achter gelaten, meer geld dan ze ooit had gezien. Ze besloot niet meer terug te gaan naar huis en koos bewust voor de prostitutie. Vanaf het begin zette ze in op klanten van statuur. In 1860 verhuisde ze met Victor Masséna vanuit Londen via Baden naar Parijs. Hij introduceerde haar in de hoogste kringen, waar de mannen verzot op haar waren, vanwege haar buitengewone schoonheid. Zelf was ze gek op luxe, zilver en vooral parels, waaraan ze ook haar courtisane-naam ontleende. Ze genoot enorm van haar extravagante leven. Na de Frans-Duitse oorlog in 1870 nam haar succes echter af, versneld door een schandaal dat ontstond nadat een rijke jonge aanbidder, Alexandre Duvall, zich in haar aanwezigheid verwondde met een pistool, nadat ze hem had afgewezen. Ze vertrok uit Parijs, woonde nog in Monaco en Nice, maar verloor geleidelijk haar fortuin. In 1886 overleed ze aan kanker, nog geen vijftig jaar oud. Kort voor haar overlijden publiceerde ze haar openhartige memoires.

De dubbelportret te paard, met prins Achille Murat, is meer dan 150 jaar oud. In het licht van haar levensverhaal is het een onwaarschijnlijk fascinerende foto. Ik kan daar geïntrigeerd naar staren, afdalend in de tijd. En hoe langer ik naar haar foto's kijk, des te meer krijg ik respect voor de onafhankelijke keuzes die ze in die tijd al maakte. Hoezeer feministische tongen die keuzes ook zullen verfoeien. Ik snap het wel.

Vergeten leven. Bijna vergeten. Nog niet helemaal. Ik schrijf zomaar een artikeltje over Eliza Crouch, op mijn blog. We willen niet vergeten worden. Eliza niet, ik niet.

 

Mooi als ze was, ruim anderhalve eeuw geleden. Twee foto’s door André Disdéri, jaren 1860

Vandaag is een vloeiende dag (3)

Anders Zorn, “Dagmar”, 1911

                                                        Vandaag is een vloeiende dag,
                                                        Geboren uit donkerrood denken,
                                                        Verloren in lichtblauwe wolken,
                                                        Herinnerd in hagelwit licht.

                                                        Voor wat is geweest werd bedolven,
                                                        Voor wat onder water verdween,
                                                        Vooreer in het denken ontsproten,
                                                        Vooreer door het waken gezwicht.

                                                        Na uren van wazige woorden,
                                                        Na alles van weinig belang,
                                                        Na al het geneuzel verdragen,
                                                        Ontstaat uit het niets dit gedicht.

                                                        Uit de wind van de wijzers,
                                                        Uit de zucht van jouw lach,
                                                        Vandaag is een vloeiende dag.

Vandaag is een vloeiende dag (2)

Weissenbruch, “Molen bij een plas”, ca. 1890

                                                     Vandaag is een vloeiende dag,
                                                     Gedachten als vlugvloeiend water,
                                                     De uren van vroeger naar later,
                                                     Vandaag is een vloeiende dag.

                                                     Vandaag is een vloeiende dag,
                                                     De leegte gevuld met wat praten,
                                                     Een echo geluisterd, gelaten,
                                                     Vandaag is een vloeiende dag.

                                                     Vanzelf komt de morgen,
                                                     Vanzelf komt de nacht,
                                                     Vandaag is een vloeiende dag

                                                     In stilte geborgen,
                                                     In ruste gebracht,
                                                     Vandaag is een vloeiende dag.

Vandaag is een vloeiende dag (1)

Vandaag is een vermoeiende dag. Vloeiend. Verdwenen. Verzacht en verdronken.

Kozelek zachtjes aanwezig vandaag, vloeibaar, doorvoeld. Mark Kozelek zanger, dichter, fotograaf. Fotograaf van vandaag. Zo veel en zo vol, van het vele. Verzacht.

Mijn zonen zeiden: Sun Kil Moon. Mijn zonen zochten: “Like the river”. Mijn zonen vroegen fluisterend: luister naar de tekst. Alsof ze voelden, en ze wisten.

I burned like oil,
You grew like a flower,
Rising toward your magical hour.
I was not yours,
And you were not mine,
Our true love finds us when it’s time.

Vandaag veel geluisterd. Verdwenen kansen. Vergeten foto’s. Vervaagde vervreemde gevoelens. Van de foto’s, van de teksten. Verborgen in de muziek van de dag.

Veel had ik vaak kunnen schrijven. Vaak heb ik veel ook verdrongen. Verdragen. Vandaag weer van alles gevoeld.  Van verre. Verloren in gedachten. Hervonden in de tijd. Vervagende foto’s. Verborgen in verwarrende woorden.

Vandaag is een vloeiende dag.

Gemiste troost

Caspar David Friedrich, “Kreidefelsen auf Rügen”, 1818

Vertel me wat dit leven de moeite waard maakt. Waarin vinden we schoonheid, en is er over die schoonheid ook nog iets te beweren? Waardoor worden we getroost? Wat zijn de herinneringen of verwachtingen die groter zijn dan ons verdriet?

Zo werd het aangekondigd. Televisiemaker Wim Kayzer begon rond het jaar 2000 zijn - dacht ik -veelbelovende project “Van de schoonheid en van de troost”. Een hele reeks diepteinterviews met grote denkers en schrijvers uit onze tijd. George Steiner, Giörgi Konrád, Simon Schama, Rutger Kopland, John Maxwell Coetzee. Hij legde ze de grote vragen des levens voor.

De afleveringen duurden lang, dat staat me vooral nog bij, mogelijk omdat ze zo teleurstellend waren. Ik herinner me eigenlijk alleen het interview met Coetzee. Kayzer was meer met de vorm zijn programma bezig, met plaatjes en one-liners, niet met Coetzee als schrijver, denker. 

Coetzee is een trage denker, iemand die voortdurend reflecteert. Dat lees je in zijn boeken, die soms bijna meditatief aanvoelen. Kayzer voelde dat niet aan. “That’s a difficult question”, hoor ik Coetzee nog peinzend zeggen, “I have to think about that”. Nee. Kayzer haakte niet aan, die die ging maar door, vissen naar opmerkelijke antwoorden zonder de diepte te zien. Ik kneep mijn tenen samen. Vooral toen Kayzer op Diaz Beach “Al die willen te Kaapren varen” begon te zingen.

Ik herinner me dat Coetzee via zijn personnage Elisabeth Costello op indringende en eenvoudig-zuivere wijze ingaat op de vraag of mensen zonder kinderen hebben iets essentieels hebben gemist in het leven. Misschien ligt daar wel een antwoord. Een van de vele. Er liggen zoveel antwoorden in zijn werk. Kayzer heeft ze niet gevonden. Mogelijk nooit gelezen.

“Bent u een perfectionist?” vroeg Kayzer aan Coetzee. “Ik zou graag een perfectionist willen zijn”, was het geniale antwoord. Het enige juiste antwoord van de echte perfectionist. Kayzer was in elk geval niet de relativerende perfectionist waarop ik gehoopt had. Hoe jammer eigenlijk. Gemiste kans. Hoeveel beter had ik dat kunnen doen, heb ik vaak gedacht. Hoe jammer van mijn verloren talent!

Duizend gezichten

James van der Zee, “Bill Cosby”, 1980

Een mens heeft duizend gezichten. Bill Cosby toont dat maar weer eens fijntjes uit. Ik denk aan de Cosby Show, kijk naar de foto. Ik kan er geen weg mee, of misschien ook wel. Een mens heeft duizend gezichten.

De aardige family man, grappig en wijs, voorbeeld voor de Afro-Amerikaanse gemeenschap, en tegelijkertijd criticaster van die gemeenschap, die hij verweet vaak onvoldoende moeite te doen, de racistische houding van blanke Amerikanen soms zelf over zich af te roepen met crimineel gedrag.

“Wij zijn geen Afrikanen. Die mensen zijn geen Afrikanen. Ze weten helemaal niks van Afrika. Met namen als Shaniqua, Shaligua en dat soort onzinnamen, en allemaal in de gevangenis”.

En nu zit hij zelf in de gevangenis. Ik kijk naar de foto van James van der Zee. Van der Zee wilde dat de mensen die hij fotografeerde trots voelden over zichzelf. Dat was bij Cosby niet zo moeilijk. Zijn populariteit was ongeëvenaard. Het heeft hem niet geholpen. Het is net als bij mensen met macht, op een gegeven moment voel je iets onaantastbaars en gaat het mis. Dan vervagen de normen.

En dat terwijl hij toch gewoon een aardige vent was. Want dat was hij. Dat zie je zo aan de foto. Een aimabele man. Is hij veranderd? Door de omstandigheden? Of zat het er altijd al in? Misschien wel alles van dat een beetje. Een mens heeft duizend gezichten. Wie niet!

Trots op wie je bent

James van der Zee, “Koppel in bont bij een Cadillac”, 1932

James van der Zee (1886-1983) was een Afro-Amerikaans fotograaf, die gerekend wordt tot de Harlem Renaissance. In 1916 opende hij samen met zijn vrouw een fotostudio in Harlem, als eerste zwarte. Hij fotografeerde vooral gewone Afro-Amerikaners, niet zozeer om een statement te maken, of uit emancipatorische redenen, maar vooral, naar eigen zeggen, omdat hij wilde dat de “blacks” die hij fotografeerde zich trots zouden voelen. Trotse ouders, pas gehuwden, trotse winkeliers en chauffeurs, trotse muzikanten, trotse meisjes. Trots op wie je bent. Therapie is hier niet nodig.

Veel van Van der Zee’s portretten kenmerken zich door een zekere glamour. Hij zorgde zelf voor chique kleding, bloemen, mooie meubels en soms regelde hij zelfs auto’s. Vaak vroeg hij zijn cliënten om een houding aan te nemen als filmsterren. De foto hierboven is exemplarisch. Een benijdenswaardig koppeltje in mooie bontjassen staat bij een automobiel en straalt voornaamheid uit, die er feitelijk niet was. Het is 1932, een moeilijke tijd voor de inwoners van Harlem. Er was werkeloosheid, armoe, racisme. Maar toch was er trots. Van der Zee haalde die vakkundig boven en droeg zo bij aan de versterking van het zelfbewustzijn en identiteit van de zwarte bevolking.

 

  

 

  

  

Bravo en de verbeelding

Manuel Álvarez Bravo, “Dochter van de dansers (Muchachita!”, 1933, MoMA

Fotograaf Manuel Álvarez Bravo (1902-2002) was was een belangrijke sleutelfiguur in de Mexicaanse renaissance. Kleinzoon van een vooraanstaand kunstschilder. Hij was bevriend met Tina Modotti en Frank Weston, wiens invloed herkenbaar is in de combinatie tussen realisme en surrealisme, met veel poëzie en symboliek, als gewoonlijk in de Mexicaanse kunst.

Zijn foto “Dochter van de dansers” is typerend voor zijn werk. Het meisje, gekleed in een traditionele witte jurk met breedgerande hoed, staat op haar tenen om door een donker raam te kijken. Verbeelding staat centraal. De titel refereert aan Mexicaanse dans en folklorisme. De afbladderende want en de houding van het meisje herinneren aan afbeeldingen van vrouwen in de regionale beeldende kunst, als bij Kahlo.

Niemand weet wat het meisje daarbinnen ziet. Zoekt ze naar het verleden? Of kijkt ze in de toekomst? Naar haar eigen toekomst wellicht. Naar het onbekende, dat angst inboezemt, waar ze nu nog een weerspiegeling is van onschuld. Als Alice in Wonderland, die op het punt staat in het holletje te tuimelen. Nieuwsgierigheid is Bravo’s sleutelwoord. Hij vertelt nooit het hele verhaal. Je mag het zelf verder invullen. En dat staat mij doorgaans wel aan.

Hieronder nog een van zijn foto’s. “De dagdroom”, uit 1931, een meisje uit het appartement van de fotograaf. De grens tussen de innerlijke wereld en de troosteloze wereld buiten. De strakke belijningen. Het licht op haar schouder. Zeg het maar... Om zelf af te maken.

  

Bravo, “De dagdroom”, 1931, MoMA 

Juiste tijd

Frans Hals, “Portret van een jongeman met een schedel”, 1626

                                                    De juiste tijd

                                                                            Bij dag en nacht

                                                    De juiste tijd

                                                                            Wordt nooit verwacht

                                                    De juiste tijd

                                                                            Nu zestig jaar

                                                    De juiste tijd

                                                                            Is minder waar

                                                    De juiste tijd

                                                                            Bij weer en wind

                                                    De juiste tijd

                                                                            Verdwijnt gezwind

                                                    De juiste tijd

                                                                            Diep in mijn hoofd

                                                    De juiste tijd

                                                                            Raakt uitgedoofd

                                                                                                             Stilaan.

                                                                                                           

En toch gingen ze...

August Macke, “Porträt mit Äpfeln: Frau des Künstlers”, 1909

Alweer lang geleden bezocht ik een museum over de Groote Oorlog, ergens in Noord-Frankrijk, vlakbij de Belgische grens. Ik herinner me een verhaal van de gids over de slag aan de Somme, in 1916. Het was aan het begin van de slag. Een Engelse eenheid moest op een aangegeven moment de loopgraaf uit en er moest een heuvel worden ingenomen, iets verderop. “Going over the top” werd zo’n actie genoemd. Ter dekking zou een artilleriebombardement worden uitgevoerd. Vlak voor de aanval begon kwamen de soldaten er echter achter dat iets niet goed ging. Het dekkingsbombardement op de Duitsers nam geen aanvang, werd niet uitgevoerd, om wat voor reden ook. De jonge Engelse soldaten wisten precies hoe laat het was. Uit ervaring wisten ze dat de Duitsers nu tijd genoeg zouden hebben om uit hun bunkers te rennen en achter hun machinegeweren te kruipen om iedereen neer te maaien. En toch gingen ze, toen het fluitje klonk. Iedereen werd neergemaaid.

Sommige verhalen blijven hangen. Blijven verbazen, waarschijnlijk omdat de tijden zo veranderd zijn, en de mensen, hun waarden, de soldaten, zeg het maar. Maar niet hun angsten, daar ben ik van overtuigd. En niet het verdriet. Allemaal zonen. Zoveel zinloos verdwenen levens. Sommige verhalen blijven hangen. Moeten verteld blijven. Gevoeld blijven. Omwille van die jongens. Omwille van de geschiedenis, omdat iedereen gewoon maar doorleeft, alsof het allemaal nooit gebeurd is.

Gentileschi en de boze feministen

Gentileschi, "Zelfportret als allegorie van de schilderkunst",
 96,5 x 73,7 cm, 1638–39, Royal Collection

Artemisia Gentileschi (1593-1653) was een Italiaans kunstschilderes uit de vroege barok. Onmiskenbaar in haar stijl is de invloed van Caravaggio, met veel chiarosuro.

Gentileschi is zonder twijfel een der grootste vrouwelijke kunstenaars van haar tijd, maar kreeg in de jaren zeventig extra aandacht toen feministen wezen op haar agressieve en gewelddadige thematiek, vaak gericht tegen mannen. Ze schilderde zogenaamde “Power Women”: krachtige vrouwen die zogenaamd wijze en heroïsche mannen domineren. Exemplarisch zijn haar schilderijen over Judith en Holofernes, het bijbelverhaal over de Assyrische legeraanvoerer die Judea wilde veroveren, maar heimelijk in zijn tent door de Joodse weduwe Judith wordt onthoofd.

Power Woman Judith. Het ontgaat me een beetje wat dat met emancipatie te maken heeft. Sommige feministen lijken vooral op mannen te willen lijken. Mannen de baas zijn. Dat is geen emancipatie. Ik ben tegen gelijkschakeling. Tegen overheersing. Linksom of rechtsom. Maar ik heb verder niks te vertellen, helaas.

Gentileschi werd niet gedreven door emancipatorische gedachten. Gentileschi was vooral boos, na een reeks verkrachtingen door haar leermeester. Boos op alle mannen. In die zin leek ze dan wel weer op sommige feministen. Maar ook weer anders.

Oud president Sharon van Israël was een havik. Hij bestreed de Palestijnen te vuur en te zwaard. Ik had het niet zo op Sharon. Tot ik hem een keer hoorde vertellen hoe hij als kind de oorlog overleefde, bijna al zijn familie verloor, en uitlegde dat hij zich als jongeman stellig had voorgenomen: niemand gaat meer sollen met de Joden. Toen begreep ik hem wat beter.

Zo begrijp ik ook Gentileschi wat beter. En haar werken, haar Judiths, in al hun agressieve anti-kracht. Haar zelfportret.

  

Judith en haar dienstmaagd, 1613–14, Palazzo Pitti, Florence

Judith onthoofdt Holofernes, 1611-1612, Museo Nazionale di Capodimonte

John Singer Sargent: “Lady Agnew”

 

John Singer Sargent, “Lady Agnew of Lochnaw”, 1892, 127 x 101 cm, Scottish National Gallery, Edinburgh

Een paar jaar gelden kocht ik een boek van de Hongaarse schrijver János Székely, Verleiding, bij de Bijenkorf in de uitverkoopbak. Op de cover stond een afbeelding van John Singer Sargents portret van Lady Agnew of  Lochnaw (1865-1932), hierboven getoond. Hoe kon ik dat boek laten liggen.

Het boek heb ik nooit gelezen. Wel zocht ik informatie over Lady Agnew. Biografische informatie vond ik op Engole... The Elven of Knowledge. Mooie naam. Lees zelf maar, alles is te vinden,  ik ga niet alles herhalen.

Lady Agnew, geboren Gertrude Vernon, werd geboren in een vooraanstaande Schotse familie. In 1889 trouwde ze met advocaat Andrew Noel Agnew, een rijke erfgenaam uit een oude adellijke familie, na twee keer een aanzoek te hebben afgewezen, uiteindelijk toch, na aandringen vanuit haar omgeving, zonder liefde.

In 1992 schilderde John Singer Sargent haar portret. Of ze gelukkig was is moeilijk te zeggen. Lady Agnew was altijd een beetje ziekelijk, maar groeide later ook uit tot een vooraanstaand socialite, befaamd om haar dinner-party’s. Maar nu is het nog 1892.

Ik zie Lady Agnew als het ware zo de pantry binnen lopen en nonchalant plaats nemen in de fauteuil. Zes keer zou ze voor Sargent model zitten. Hij schildert haar schijnbaar achteloos, zonder moeite. De compositie, met gebloemde stoel en satijnen kleding loopt naadloos in elkaar over. Frans, Engels. Smalle taille. Alles straalt een zekere informaliteit uit, genegenheid, elkaar begrijpen.

Wat je het eerst grijpt is de blik van Lady Agnew, de ogen, starend, die je iets lijken vragen. Bijna flirtend. Ze oogt fragiel, wellicht al wat ziekelijk, maar tegelijk is ze dominant aanwezig. Een vrouw van de wereld, maar niet alleen buitenkant en voldaan. Ik voel een dieper inzicht, iets Nietzscheaans, fijnzinnige gevoeligheid, verbondenheid over de tijd, meer dan honderd jaar.

Wat een mooi portret. Hoe langer je kijkt, hoe beter je haar leert kennen.

Oud Wenen

Theo Zasche, “Ringstrassenkorso”, 1908

Geert Mak schrijft in zijn “In Europa” over het Wenen van voor de Eerste Wereldoorlog:

Ik zag ergens een groepsportret van de schilder Theo Zasche uit 1908, met alle Weense prominenten gegroepeerd op de Sirk-hoek van de Ring, de hangplaats van de elite tegenover de Opera, volgens pamflettist Karl Graus het ‘kosmische middelpunt’ van Wenen. Ik zie ‘Director Gustave Mahler’ wandelen, ‘Hofoper- und Kammersängerin Selma Kurtz’ zich omdraaien, ‘Erzhertog Eugen’ begroet worden door ‘Fürst Max Egon Fürstenberg’, ‘Baron Othon Bourgoin’ in een auto voorbij tuffen, en zo trekt ‘heel Wenen’ langs.

Mak beschrijft de ondergang van de Habsburgse wereld van aristocratie, ultimo forma belichaamd door het oude Wenen:

Aan het einde van de negentiende eeuw gebeurde er iets vreemds: het werkelijke leven begon onder het verbeelde rijk weg te schuiven. Steeds meer werd het keizerrijk een leeg omhulsel waarin adel en burgerij slechts geloofde omdat er geen alternatief was.

Voorjaar 2019 was in in Wenen. Nu kijk ik naar het nieuwjaarsconcert. Ik constateer dat het alternatief in de twintigste eeuw klaarblijkelijk nooit is gevonden. Zoveel is er niet veranderd. Sommige dingen zijn voor eeuwig. Bijvoorbeeld het Habsburgse keizerrijk. In elk geval het gevoel. Geen vervelend gevoel trouwens, laat ik dat erbij zeggen.

Gelukkig nieuwjaar!