 |
| Barend Graat, “Spinoza”, 1666 In 2017 werd dit portret of de Tefaf gepresenteerd als voorstellende Baruch Spinoza, voornamelijk op basis van gelijkenis. Een ander argument was dat Spinoza en Graat zich in dezelfde intellectuele kringen zouden hebben bewogen. Zelfs Gary Schwarz achtte aannemelijk dat het Spinoza betrof, dus ik durf het portret hier wel neer te zetten. Anderen missen attributen die verwijzen naar het lenzenslijpen, maar lenzenslijpen bepaalde niet het wezen van Spinoza. Veel treffender is het standbeeld van de vrouw die de zon vasthoudt, hetgeen in die tijd gold als een allegorie van de waarheid. Bijzonder is ook het jaar 1666, het jaar van de valse messias Sjabtaj Tsvi, door velen aanbeden maar door Spinoza verafschuwd. Enfin, zeker weten zullen we het nooit, net zo min als we het meeste over het leven van Spinoza ooit zeker zullen weten. Maar we moeten de verbeelding ook een beetje werk laten doen. Net als Yalom. |
Ik lees een boek over Spinoza. Just for fun. Een roman van Irvin D. Yalom, mijn grote voorbeeld van het moment. Wie leest nog iets over Spinoza, als het niet voor studiedoeleinden is? Laat staan van Spinoza. Hoewel er natuurlijk wel een Spinozakring is. Wat zijn dat voor mensen? Vraag ik me af. Zou ik daar ook in kunnen passen?
Baruch Spinoza (1632 - 1677) was een Nederlandse filosoof, wiskundige, politiek denker en lenzenslijper van sefardische afomst. Hij ontkende elke vorm van openbaring of profetie en accepteerde geen verklaring anders dan die gebaseerd op de rede. Spinoza verwierp elke godsdienst, stelde dat God en natuur hetzelfde zijn en dat enkel inzicht in de natuur de kennis van het goddelijke verhoogt. Bijbelse profeten zag hij als gewone mensen met verbeeldingskracht; ze spraken niet namens God, net zo min als hij geloofde dat het Joodse volk door God zou zijn uitverkoren. Dat was in die tijd natuurlijk vloeken in de kerk. Het leidde tot een volledige verstoting uit de sefardische gemeenschap in 1656 en een eeuwenlange ban van zijn boeken.
Spinoza heeft het over de conatus. Het volharden in je eigen bestaan. Drang tot voortbestaan, voortbestaan van jezelf, van de mensheid. Het voortbestaan van de gemeenschap waartoe je behoort, je culturele waarden, eerder ook je geloof. Het wegvallen van geloof in de westerse samenleving leidt onherroepelijk tot individualisering. Dat laatste is dan weer een gedachte van mezelf.
Spinoza stelde iets tegenover de conatus: de afscheiding, loskomen van de gemeenschap, loskomen van elke verbinding met anderen en zoeken naar de zuivere rede, inzicht, rationeel begrijpen. Alleen dat schept voldoening, vond Spinoza. Weegt zwaarder dan eenzaamheid. Als een innerlijk licht.
Wat zou Spinoza denken van de wereld van vandaag. Verbazing over de irrationaliteit die elk moment overal ter wereld weer plaatsvindt. Dat zat ook al bij Spinoza. Dat zit nog steeds bij mij. In wezen is er niks veranderd. Zal er nimmer iets veranderen, zo ben ik bang.
Maar ook niet te negatief. Even denk ik een glimp van Spinoza’s denken te doorgronden. Voor even begrijp ik wat hij bedoelt met de vreugde van de ratio. De God van alles. Heel even maar.
