Een man die niet in vrouwen gelooft

 

Carlos Schwabe, “Jour de morte”, 1890-1892

Een man die niet in vrouwen gelooft,

Gelooft vooral in de dood,

Die heeft voor goed het leven gedoofd,

Dan keer je terug in de schoot,

Een man die niet in vrouwen gelooft,

Hoe kun je nog minder beloven,

Dan wordt je van elke vreugde beroofd,

Zoiets kom je nooit meer te boven,

Een man die niet in vrouwen gelooft,

Een denkwereld donker en zwart,

Die schijnt in al zijn gevoelens verdoofd,

Die voelt nog niet eens meer zijn smart,

Een man die niet in vrouwen gelooft, 

Hoe krijg je zoiets toch bedacht, 

Die heeft toch zijn eigen oorsprong onthoofd,

Zijn moeder tot wanhoop gebracht,

De man die niet in vrouwen gelooft,

Waar niemand ter wereld op wacht.

Een half leven lezen

Konstantin Gorbatov, “De verdronken stad”, 1933

Michel Krielaars haalt in 2017 in zijn boek “Alles voor het moederland” de grote Vasili Grossman aan wanneer hij schrijft over de Holomodor, de gecreëerde hongersnood in de Oekraïne begin jaren dertig: “In hen was het beest opgestaan toen de mens in hen stierf”, zegt Grossman. De misdaden en verschrikkingen waren even talloos onvoorstelbaar, aan welke kant je ook stond.

Krielaars wijst op de moeite die men in het huidige Rusland heeft met de verwerking van het verleden en het niet op gang komen van het publieke debat over de verschrikkingen in de Stalin-tijd: “Iedere Rus heeft wel familie die is omgekomen of medeplichtig is geweest aan begane misdaden”.

Iedere Rus heeft wel familie in de Oekraïne. Ze laten het opnieuw gebeuren. Of misschien doen ze het wel zelf. Was het Stalin of was het zijn volk. Als je geen slachtoffer wilt zijn wordt je dader, of andersom. Iedereen is dader en slachtoffer tegelijk. Zelfs Grossman.

De teleurstelling is groot, omdat ik het niet eerder heb gezien. Weten, begrijpen en toch niet willen geloven. Misschien is dat wel de fascinatie. Een half leven lezen en niks hebben geleerd. Net als de Russen. Wie ben ik om te oordelen.

Mooiste op aarde

 

In Portofino zei ik ooit tegen mijn kinderen: “dit is het de mooiste plekje op aarde”. Ik werd een beetje weggelachen. “Dat heb je in Lugano ook al ooit gezegd”, kreeg ik terug. Wat nog waar was ook.

Ik houd van een mooi uitzicht, van dit stadjes aan het water, van mooie vrouwen, van alles dat me een “wauw” ontlokt. De verwondering dat zoiets bestaat. Hoe zou ik het anders kunnen zeggen.

Portefino biedt de perfecte entourage voor een actrice als voor Cate Blanchett. Blanchett is de mooiste vrouw op aarde. “Dat heb je van die en die ook al eens gezegd, zullen oplettende meelezers tegenwerpen. En ook dat is waar. Maar toch zeg ik het, telkens weer. De foto’s van Peter Lindbergh werden genomen rond 2010 alsof het de jaren vijftig waren. Ze ontlokken een verzuchting, “wauw”. Dit appelleert bij uitstek aan mijn gevoel voor schoonheid. Daar kan bijna geen hoofdletterkunst tegenop.

Toch bijzonder

Aaron Westerberg (1974) is een figuratief kunstschilder uit California. Geen kunstenaar die de historie in zal gaan als groot vernieuwer. Zijn schilderijen zijn her en der via galeries verkrijgbaar voor een paar duizend dollar, niks bijzonders zou je zeggen.

Toch bijzonder in mijn ogen. Soms weet je niet waarom. Je loopt er toevallig tegenaan, het internet selecteert automatisch je voorkeuren, en ineens lijk je iets te herkennen. Wordt ergens iets geraakt. Meer is het niet voor vandaag. Maar het is meer dan genoeg.

Om de liefde die blijft

Om de liefde die blijft,

Op de vlucht naar de vrijheid,

Steeds gevangen in takken,

Steeds weerhouden door strijd,

Door de beesten bij donker,

En de geesten der dagen,

Langs rivieren en bergen,

Waar de bloemen vertragen,

Rol ik bollend de berg af,

Tot de snelheid me remt,

Is de liefde gebleven,

In haar vrijheid getemd.

Lentegevoel

 

Félix Ziem, “Molen in Holland”, 1850-1852

En weer is het lente. God heeft niet willen wachten dit jaar. De zon schijnt glinsterend over het water, als een sprookje dat haar aanvang neemt. Vogels herleven als in de schoonmaak. Knoppen verschijnen op alle takken alsof er niets gebeurd is in de wereld. Wat is eigenlijk gebeurd? Wat kan er überhaupt gebeuren bi het begin van de lente.

Mijn moeder is jarig bij op de eerste dag van de lente. Ze belt me op en zegt: 

- Er is iets heel ergs gebeurd! 

- Wat dan wel?, vraag ik geschrokken.

- De vaas die jullie me gisteren kado hadden gegeven is stukgevallen, zegt ze. Ik was er even helemaal vanaf.

- Ach mam, zeg ik dan, er zijn ergere dingen. 

- Ik dacht, je zult wel mopperen, reageert ze. 

- Ik mopper nooit, zeg ik.

Niet bij het begin van de lente.

Mila Milady

Mila Jovovich (1975) is Milady de Winter in de laatste verfilming van De drie musketiers. De drie musketiers brengen me terug naar mijn eerste leeservaringen. Ik zie de bewerkte uitgave nog steeds voor me, als een toeschouwer van buiten zie ik me zitten in de grote stoel bij de open haard. Een Proustiaanse ervaring. De foto’s van Mila brengen me terug naar mijn eerste verliefdheden, ietsje later. Mijn eerste verliefdheden werken door in mijn leeservaringen bijna vijftig naar later. En in de films die ik mooi vind. Ik zag De drie musketiers en werd weer verliefd op Milady de Winter. Mila brengt me weer terug naar de basis.

Waar is het in godsnaam ooit begonnen? Wat is tijd in een mensenleven? Alles vloeit weg, alles komt terug.

Willen zien

 

Omdat het me blijft intrigeren.

In 2016 identificeerde de Italiaanse historicus Antonio de Robertis Vincent van Gogh op een groepsfoto, genomen in de eerste twee weken van februari 1888 te Parijs. Het betreft een groepsportret van 34 kunstenaars genomen aan de Académie Julian. Van Gogh woonde in die tijd in de Franse hoofdstad. Op de foto zijn bovendien Gauguin en Vuillard te zien waarmee Van Gogh bevriend was geraakt. De persoon die Van Gogh zou zijn heeft een baard en staat naast zijn vriend Andries Bonger. De Robertis betoogt onder andere dat de kunstenaars op de groepsfoto naar nationaliteit zijn gegroepeerd en dat het waarschijnlijk is dat twee Nederlanders naast elkaar staan.

Het Vincent van Gogh Museum reageerde afwijzend op de claim van De Robertis: niet Vincent. Hij zou niet lijken en daarenboven te zelfverzekerd uit zijn ogen kijken voor iemand die een hekel had aan fotografie. De Italiaan blijft echter tilt de dag van vandaag voet bij stuk houden.

Ik ben er nog altijd niet uit. De enige twee foto’s die bekend zijn van Vincent van Gogh tonen hem als dertienjarige en als achttienjarige, zonder baard. De gelijkenis met zijn zelfportretten is er wel degelijk. En met zijn zelfverzekerdheid was in zijn vroege Parijse tijd nog niet zoveel mis. Voor mij kan het wel degelijk Vincent zijn. Maar ik wil het ook graag geloven, zo goed als ze het bij het Van Gogh Museum natuurlijk niet willen geloven. Niet van een Italiaan. 

Zeg het maar…

Nachteinde

 

Vincent van Gogh, “Boomgaard in bloei met populieren”, 1889

Als de ochtend niet komt,

En de nacht niet meer eindigt,

Als mijn wachten niet stopt,

En mijn hoop wordt gepijnigd,

Heb ik toch iets geschreven,

Dat mijn hoofd weer wat reinigt,

Als de ochtend weer daar is,

En de nacht is geëindigd.

Het nieuwe Moskou

Joeri Pimenov, “Het nieuwe Moskou”, 1937, 140 x 170 cm,  Tretjekov Galerij Moskou

Tijdens de hoogtijdagen van Stalin, in het jaar van de Moskouse processen, schilderde Joeri Pimenov “Het nieuwe Moskou”. Vanop de rug zien we een jonge modieuze vrouw die door een bede straat het centrum van de stad binnenrijdt. Ze komt uit de richting van het Djerzjinski-plein, waar Stalins geheime politie met verve haar werk doet, wellicht onderweg naar vertier in het Bolsjoj-theater. We zien nieuw verrezen gebouwen van beton en staal, zoals het Gosplan-gebouw op de achtergrond, als symbool van de nieuwe arbeidersmaatschappij. De statige woningen en bouwwerken uit de zeventiende en achttiende eeuw die we kennen uit de klassieke Russische romans moesten er voor wijken. Ook de prachtige Christus-Verlosserkerk werd met de grond gelijk gemaakt. De Tverstraat werd de Gorkistraat en veertien meter verbreed om de weg naar het Kremlin imposant open te houden. Voetgangers komen uit de net aangelegde metro, de modernste van de hele wereld.

Het lijkt wel New York, denk ik dan, waar McDonnald’s nu uit het Moskouse stadsbeeld is verdwenen. Wat moet ik ervan zeggen?

De droom van Stalin was anders dan die van Poetin nu. Moet ook wel denk ik, want de mensen zijn veranderd. Overal. We geloven niet meer in Utopia. Maar dat wil niet zeggen dat er geen overeenkomsten zijn. De mensen zijn nog steeds niet veranderd. Niet in Rusland. Misschien wel nergens.

En of we niet meer in Utopia geloven weet ik eigenlijk ook niet zeker.

Ellen en Amélie

 

Amélie is een mooie film, niet alleen door de muziek.

In het begin van de film kijkt Amélie door haar raam naar buiten, naar het huis tegenover, waar een oudere man achter het raam zit te schilderen aan een ezel. Hij schildert Renoir’s  “Lunch van de roeiers”, het pleinair schilderij bij uitstek. De vreugde van het buiten zijn. Ik herken de gezichten van het origineel. Ik herken de zomer, die weer gaat komen.

Het komt tot een ontmoeting tussen Amélie en de oude man, die Raymond heeft, en aan huis gekluisterd is.

Amélie: 

Ik vind het echt een mooi schilderij;

Raymond:

Het is “Lunch van de roeiers”, van Renoir. Ik heb in de voorbije vierentwintig jaar hierbinnen elk jaar een kopie geschilderd. Het moeilijkste zijn de blikken, de oogopslagen. Soms krijg ik de indruk dat ze die elke keer veranderen, zodra ik ook maar mijn rug even naar ze toe heb gedraaid. <…> En ja, het lukt me steeds beter, maar het enige personage waar ik na al die jaren nog moeite mee heb is het meisje met het glas water. Ze bevindt zich in het midden van het tafereel, maar ze lijkt erbuiten te staan…

Amélie:

Misschien is ze wel anders dan de anderen.

Raymond:

Uh, hoe bedoel je?

Amélie:

Ik weet het niet.

Amélie raakt geobsedeerd door het meisje met het glas water. Het is de actrice Ellen Andrée. Ze lijkt met haar hoofd ergens anders. Buiten het schilderij. Misschien wil ze iemand helpen? Amélie wil ook iemand helpen. Maar als je alleen maar iemand anders wil helpen, wie zorgt er dan voor jou?

Ik weet niet wat voor conclusies ik nu moet trekken. Ik heb er Ellen ook al eens uitgepikt, net als “Lunch van de roeiers”, net als de film, net als de muziek. Ergens is herkenning. Essentie drukt zich uit in herhaling. Vooral dat!

Raymond aan het werk

Lunch van de roeiers

Vind ik toch weer nieuwe woorden

 

Door de banen van ons denken,

Naar de kern van ons bestaan,

Laat je alles maar gebeuren,

Laat je alles maar begaan,

Voelt de weerstand van het voelen,

Van de dapperheid ontdaan,

Lijkt de nederlaag gekomen,

Die ons niet meer kon ontgaan,

Voelt het hart weer nieuwe veerkracht,

Is de lach nog niet vergaan,

Vind ik toch weer nieuwe woorden,

Schijnt de zon weer door het raam.

Sociaal behagen

 

Albert Anker, “Koffie, melk en aardappelen”, ca. 1896

Marcel Proust schreef ooit:

Ik verricht mijn intellectuele arbeid in mijn innerlijk wezen, en als ik bij andere mensen ben, doet hun intelligentie er weinig toe, als ze maar vriendelijk, oprecht zijn, etc.

Menselijke relaties met anderen zijn niet bedoeld om het nadrukkelijk te hebben over datgene wat jou bezig houdt. Vriendschappen zijn bedoeld om warmte en genegenheid te delen. Om je goed te voelen, je sociale behoeften te bevredigen. Dat is genoeg. In een gesprek moet je je eigen interesses aan de kant durven zetten en vooral ook een beetje proberen te behagen. Psychologen doen dat automatisch. Niet altijd zeggen wat je denkt. En al die intellectuele- en vreemde andere gedachten, die prop ik wel in dit blog.

Linda’s strijd

 

Soms leert een roman je meer dan het leven, meer dan een studie, meer dan wat je ziet.

Het gaat erom je te verplaatsen in de ander. Zonder oordeel. Alleen dan komt er begrip.

En foto’s kunnen daarbij helpen. Een enkele keer is het goed de verbeelding te corrigeren.

Karl Øve Knausgårds “Mijn strijd”-cyclus mag zo’n boek heten. Zes dikke levensdelen. Over zijn ingewikkelde huwelijk met Linda Boström, van wiens bestaan ik later pas hoorde. Wiens boeken ik vooralsnog niet gelezen heb.

Linda leidt aan manische-depressiviteit. In 2016 scheidde ze van Karl Ove. Jarenlang was ze draaideurpatiënt in een psychiatrisch ziekenhuis. Ze kreeg gedwongen electroconvulsietherapie en verloor grote delen van haar geheugen, waar ze weer een boek over schreef.

De psychiatrie zit nog steeds vol met misdaden, een halve eeuw na Jack Nicholson. Soms lukt het, soms lukt het niet, zei een collega ooit tegen me. Daar moeten we het maar mee doen. Hopen dat je het een beetje treft, als je ermee te maken krijgt.

Ik kijk naar foto’s van Linda en denk dat ik haar beter begrijp dan veel van haar psychiaters. Uiteindelijk heb ik het werk van Karl Ove gelezen. Dat is meer dan het leven. Meer dan een studie. Precies wat je ziet. Soms voel je de verbinding zonder de cliënt ook gesproken te hebben.

Lange relatie

William Castle Keith, “Jardin du Luxembourg”, ca. 1900

Soms vang je iets op dat je aanzet tot nadenken. Ik hoorde cabaretier Peter Pannekoek ooit zeggen: “Je moet je vrouw altijd het gevoel geven dat er ook nog andere opties zijn”.

In deze uitspraak zit een diepere waarheid dan Pannekoek wellicht zelf zal hebben vermoed. Het is het geheim van langdurige relaties, de evolutionaire functie van jaloezie, de essentie van de doorgaans monogame levensopvatting die we er in het westen op na houden.

Zelfs Proust schreef hierover: “Wanneer we bang zijn haar te verliezen vergeten we alle andere vrouwen. Zijn we zeker dat ze toch wel zal blijven, vergelijken we haar met anderen die we terstond meer begeren”.

We hebben doorgaans te weinig waardering voor de rijkdom die we bezitten, maar de vrees om haar te verliezen doet de waardering weer opleven. Als je daar een levenslang spel van weet te maken richt je je begeerte steeds weer op wat je hebt, en dat scheelt een hoop frustratie. Geeft op de lange duur meer voldoening. Tenminste, dat is wat ik er van denk.

Gesprek

Paul Bernadot, “Mère Et soeur “, 1900-1910

Mijn zoon vroeg me hoe het zat met de uitspraak van Poetin dat Oekraïne een creatie van Lenin was. Leg dat maar eens voor de vuist weg uit, in een paar zinnen liefst. Ineens kreeg ik de rol van Rusland-kenner. Omdat ik er ooit veel over gelezen heb. Maar ik merkte dat ik een beetje vastliep in mijn antwoorden. Toch Orlando Figes nog maar even doornemen.

In een gesprek moet je nooit teveel over jezelf praten. Ook niet met familie en vrienden. En vooral niet over onderwerpen waarvan je het nodige weet, zelfs niet als de ander van jouw kennis in deze aangelegenheid op de hoogte is. Het loont zelden om deze kennis over te leveren aan een oppervlakkig medium als een gesprek. Je kunt proberen te antwoorden op een vraag, maar zodra je uit begint te leggen gaat het mis. Dan kun je beter naar je boeken verwijzen, of desnoods citeren.

Een gesprek heeft nooit de diepgang van het gesprokene. Harry Mulisch in een praatprogramma viel altijd weer tegen. Praatprogramma’s überhaupt. Voor diepgang is geconcentreerde herformulering van gedachten nodig. In een gesprek schieten we altijd tekort. Daarom ook dat ik gesprekken achteraf altijd nog een keer opnieuw voer. In de auto, op weg naar huis. Als het te laat is. En enkel troost kan bieden. En voer voor een blog. Voor jezelf en niemand anders.

Verhalen in de lente

Ida Lødemel Tsvedt door Hergé Skodvil, 2021

Een verhaal is waarder dat de feiten, schrijft de Noorse schrijfster Ida Lødemel Tvedt (1987). Ik kocht een boek en zoek wat op internet. Of andersom.

Tvedt heeft De avonden gelezen. Ze mijmert over de vraag waarom fictie ertoe doet:

In romans is het altijd herfst, ongeacht waar ze over gaan. Droge, zwarte aftekeningen tegen een helder, zacht licht. Letters op kurkdroog papier. De geur van open vuur. De tijd rekt zich uit, de tijd en de geografie krijgen duidelijkere contouren. We zien grote lijnen, zetten de behoefte aan oordelen op pauze, zijn bereid ons door het nieuwe te laten veranderen. We worden in de enige toestand gebracht die met recht luisteren kan worden genoemd: een bereidheid om ons wezenlijk te laten veranderen door dat wat we horen. Hier is geen crisis. Hier is geen nieuw conflict. Hier is geen handeling vereist. 

De herfst is fatsoenlijk, zelfs wanneer we onfatsoenlijke dingen doen, het is de minst destructieve van alle taaltoestanden. De herfst is vriendelijk zonder zich met zijn vriendelijkheid op te dringen. Schone lucht, dorre bladeren, scherpe lijnen naar het licht. De verwelkte bloemen van de sering voor het raam waar ik nu bij zit, zijn niet meer paars, het zijn verkoolde krulletjes aan het uiteinde van de takken.

Nu het herfst is, denk ik dat de lente sadistisch, wijsneuzig en ad rem maar onverstandig is, dat de winter zwelgt in zelfbeklag en dat de zomer dom is. De herfst daarentegen is zacht en eerlijk en melancholiek.

Het wordt lente. Het is oorlog. Wachten maar weer tot de herfst komt.

Flarden

 

Sandra Kuck, 2020

And the sands on the shoreline will be shaking

Then the tide will sound

And the wind will pound

And the morning will be breaking

Vroeger zong ik allerhande popliedjes mee zonder altijd de tekst goed te kennen, of zelf te begrijpen. Toch konden die teksten je soms diep raken, al is het maar door flarden van zinnen. Je hoofd vult het wel aan of verder in. Zo werkt het uiteindelijk ook met gedichten. Ooit moesten we op school Iris van Jacques Perk bijna woord voor woord analyseren. Dat helpt niet. Leraren Nederlands helpen nooit. Maar dat wisten we al. Ik voel een lijntje met Dylan, waar dat zeker fout zou zijn gerekend.

Want diep in zee, splijt de bedding in twee

Als mijn kus de golven doet gloren...

En de aarde is gekloofd en het lokkige hoofd

Van Zefier doemt lachend naar voren

Verloren pijn

Degas, zelfportret met Christine en Yvonne Lerolle, 1895-1896

Do you still feel the pain

                         Of the scars that won’t heal 

Het leven draait niet alleen om grote gebeurtenissen. Kleineringen kunnen lang blijven hangen.

Ik las een verhaal van Bernhard Schlink, Daniël my brother. De hoofdpersoon verliest zijn oudere broer door suïcide en wordt in de auto gegrepen door het lied van Elton John. Elton zingt over zijn broer en iets pijnlijks, wat ooit gebeurd is, maar nooit meer ter sprake is gekomen, tot de dood het onmogelijke maakte.

Het nooit uitgesprokene doet meer pijn dan de troostende laatste woorden kunnen verzachten. Ook ik heb die ervaring. Bijna had ik het hier opgeschreven, maar dan concludeer ik toch dat het niet eerlijk is om de ontboezeming uiteindelijk te doen in een blog. Sommige geheimen moet je maar beter meenemen in je eigen graf. Dan zijn ze uiteindelijk nooit gebeurd, zoals de halve geschiedenis en meer in feite nooit gebeurd is, omdat niemand het meer kan weten.

Zoals ik ook bij het luisteren naar Eltons Daniël het gevoel heb dat me iets ontgaat. Je hoeft niet alles te begrijpen.

Nauwelijks vooruit

 

Isaac Israëls, “Aan het strand van Scheveningen”, ca. 1920 

Langzaam gaat de wereld

Nauwelijks vooruit,

Oorlog ergens in Europa,

Rattennesten int vooruit,

Ketelbinkie die bij ons aan boord was,

Op die hele ouwe schuit,

Poetin en de analisten,

Praten zich er altijd uit,

Ik denk dat ik maar weer naar bed ga,

Blaas ik elk verhaaltje uit,

Twietwiet twiettwiet twietwiet,

Hoi.

Mooier verhaal

 

Erwin Olaf, “Im Wald”, 2020

We tell ourselves stories in order to live, schreef Joan Didion. Verhalen geven zin aan onze gefragmenteerde levens.

Poetin vertelt zijn verhaal over de geschiedenis van de Oekraïne. Iedereen maakt een eigen verhaal en zegt dan: ja, zo moet het geweest zijn, dit is het! Dat is wat ze geschiedenis noemen.

Welke verhalen verzinnen we voor onszelf om ons verleden te herinneren? John Maxwell Coetzee vroeg zich af of we onze persoonlijke herinneringen kunnen aanpassen om een 'mooier' verhaal over onszelf te vertellen. Of moeten we Freud volgen en altijd blijven graven naar 'de diepste waarheid'?

Hoe ouder je wordt, des te meer kom je erachter dat je de verhalen over je verleden hervormt. Ik sprak tijdens een etentje met collega’s, allemaal vrouwen tegenwoordig, over mijn wilde jeugdjaren. Over mijn sportprestaties, mijn liefdesleven, mijn studie zelfs. Ik geloofde alles, de dames ook. Toen ik naar huis reed bedacht ik me dat het allemaal niet zo klopt, wat ik zei. Het was vooral een beetje dichter bij hoe ik het zelf misschien zou hebben gewild. Of misschien zelfs dat niet eens. Misschien is het wel de functie en bestaansreden van het geheugen. Misschien ook wel van de therapeut. Een goede therapeut. Iemand die je verzoent met een veranderd verleden. Freud maakt je zelden gelukkiger.