Verloren herinnering

 

Marisa Allasio, uit hetzelfde jaar als mijn moeder, zelfde stijl

Ooit in mijn hele jonge jaren had ik een vriendinnetje, en die loenste een beetje. Ze kijkt je met haar rechteroog in je linker zak, zei een vriend tegen me. Tès zeiden we hier. En toch vond ik het een mooi meisje. Hoe het ook zei, beïnvloedbaar als ik bleek was de liefde uiteindelijk geen lang leven beschoren. Zo gaan die dingen in het leven.

Een verloren herinnering, hervonden door een foto van Marisa Allasio, Italiaans actrice uit de jaren vijftig, zoals Italiaanse actrices toen hoorden te zijn. Bijna zou ik een grapje maken, van links naar rechts, maar het moet niet te flauw worden. Loensen kan ook sexy zijn, werd ook wel ooit gezegd. Laat ik het daar maar bij houden voor vandaag. Het wordt een beetje melig.

Andere stijl, stijl van mijn vader

In Poveri ma Belli, 1957, links
Met Alessandra Panaro, Lorella De Luca

Lebensraum

 

Hitler, Martha en Joseph Goebbels

Hitler was een meester in het voor eigen doel verbasteren van krachtige filosofische termen, die zijn politiek  een ethische en zelfs etnologische rechtvaardiging konden geven. Übermensch is er een van, maar bijvoorbeeld ook Lebensraum, dat verbonden is met Spengler, door deze geïnterpreteerd als een steeds veranderende energie die in een cyclische beweging in de tijd dan eens door de ene, dan weer door een ander volk wordt vrijgemaakt. Hitler zag er enkel een dekmantel in voor zijn agressiedrang.

Ik vraag me af hoe we vandaag de dag om moeten gaan met een term als Lebensraum, in deze tijd van overbevolking. Toen ik jong was zaten we aan vijf miljard, nu al boven de zeven. Hoe zal het zijn als mijn kinderen oud zijn en ik er niet meer ben. Bezien vanuit de ruimte zie ik een planeet ten onder gaan aan de mensenplaag, die welbeschouwd oorzaak is van alle echt grote problemen. Ik vraag me af hoe de komende generatie oplossingen gaat vinden. COVID maakte al duidelijk dat als we het echt beginnen voelen radicale oplossingen mogelijk zijn. In China hadden ze ooit een 1-kind politie. Alles zal in een nieuw perspectief komen staan. Ik hoop alleen dat de term Lebensraum niet meer als nieuwe denkmantel boven water komt. Want dat laat zich alleen maar vertalen in dat zo radicaal ten koste gaat van de zwakkeren, dat ik blij mag zijn het niet meer te hoeven meemaken.

Over waters

 

William Brymner, “In The Orchard (Spring)”, 1892

Langs de oevers

Van van mijn weten,

Over waters

Vol vergeten,

Langs de oevers van de pijn

Klinken kreten,

Dwars door deuren,

Die herhalen

Hoe je heette,

Die vertellen

       wie we zijn.

Dromen en intuïtie

 

Vanmiddag besprak ik met iemand een droom:

Ik zwem in een meer. Alles is oké, voel me gelukkig. X is er ook. Opeens zie ik dat het water zwart is geworden. Ik krijg paniek. X kijkt over mijn schouder en lijkt iets te zien. Ik kijk om. Er komen drie mannen onze kant op. Ze zwemmen niet maar bewegen zich in een rechte lijn door het water. Ze hebben geen hoofd. Hun huid is transparant. Roze-blauwig. Je ziet de aderen. Ik voel heel veel dreiging. Ik schrik en kijk naar X en voel dat ik moet vluchten, “zwemmen voor mijn leven” maar ik kom maar traag vooruit. X is al bijna aan de kant. Ik voel een heftige pijnscheut. Aan de rand van het water staat een hoog hek. Ik zie hoe het X lukt eroverheen te komen. Ineens ben ik daar ook. Ik reik naar hem, mijn hand komt net tot boven. X kijkt me strak aan maar pakt de hand niet. De drie mannen zijn nu vlak achter mij. Ze grijpen me bij de enkels. Op dat moment “weet” ik dat ik verloren ben. Het voelt alsof ik val. Dan schrik ik wakker. 

Ik blijf een soort van bijzondere fascinatie houden voor Sigmund Freud. Ooit las ik zijn Droomduiding. Ik kreeg het kado toen ik afstudeerde. Op Wikipedia schreef ik er een lemma over. Wetenschappelijk bezien is het al lang afgeserveerd. Met hoon overladen. Maar het helpt me nog steeds in mijn kijken en denken.

Vandaag ontving ik weer een nieuw boek over Freud, een recente biografie van Élisabeth Roudinesco, die Freud neerzet als cultuurfilosoof, als denker. Je moet hem niet willen zien en zeker niet beoordelen als wetenschapper. Dat sprak me aan. Daarom kocht ik het boek. Omdat ook ik waarschijnlijk meer denker ben dan wetenschapper. Sommige zaken vereisen intuïtie. Zeker in mijn vak.

Rode Lylia

 

Carolus Duran, “Studie van Lilia”, 1887 77 x 67 cm, National Gallery of Art

Mooi portret geschilderd door een van mijn favoriete portretschilders. Ik zie invloeden van Courbet, Vélasquez. Ik zie Singer-Sargent, die zijn leerling was. Een mooie vrouw van op de rug gezien, rood in haar kleren, rood om haar heen. Het opgestoken haar maakt haar nek en een deel van haar gezicht zichtbaar. Net genoeg om er zeker van te zijn dat we niet worden bedrogen.

Als ik een mooi portret zie, wil ik ook weten wie de geportretteerde is. Zeker bij verborgen gezichten. Op de website van de National Gallery of Art vind ik geen informatie, wat een tekortkoming is. Maar ik weet het. Lylia is de hoofdpersoon uit de gelijknamige roman van George Sand, uit 1839. Lélia is een uitzonderlijk mooi meisje dat zichzelf echter niet vermogend noemt, omdat ze niet kan genieten van lichamelijke liefde. Ze heeft een grote passie voor kunst, natuur en poëzie, maar kan in haar relatie met de jonge dichter Stenio geen lichamelijke bevrediging vinden. Wellicht daarom dat ze zich af wendt. Van achteren. Je ziet niet wat ze voelt.

Psychologisch roept Lylia de vraag op of onvermogen tot liefhebben samen kan gaan met grote passie. Of wellicht kan leiden tot grote passie. Of je vol moet kunnen liefhebben om vol te kunnen leven. Je ziet haar van achteren, je weet niet wat je denkt.

In 1889 voltooide Carolus Duran de definitieve versie van het portret, maar het rood is schier verdwenen. En met het rood verdwijnt de kracht. Geen naakte rug kan dat verhullen.

“Lylia”, definitieve versie, 1889, Musée d’Orsay

Schaamte

  

Tijs Goldschmidt selecterde enige jaren geleden vijftig foto’s uit het fotoarchief Spaarnestad. Centraal schema was schaamte. Bovenstaande foto van straatfotograaf Toon Vrenegoor prijkt op de omslag. Een boeren stelletje voor een schuurdeur. Zijn hand tilt haar rok omhoog, die van haar probeert het te verhinderen. Hij kijkt lacherig in de camera, zij beschaamd naar omlaag. Tenminste, zo lijkt het.

Ik vraag me af wat Goldschmidt gevoeld moet hebben toen hij de foto nam. Of wat hij gezegd heeft. Zou het afgesproken zijn? Met die jongen alleen? Niet met allebei lijkt me. Toevallig betrapt lijkt me ook niet waarschijnlijk. En hoe zou het tafereel af zijn gelopen? Ging Vrenegoor gewoon weer naar huis? Merkwaardige foto. Ongemakkelijk. Ook voor mij, als toeschouwer. Je wilt er niet naar kijken, niet laten zien dat het je aandacht trekt. En toch kan ik mijn ogen er niet vanaf houden. 

De mens zit merkwaardig in elkaar. Schaamte… Beschaving is een flinterdun laagje.

Huisvlijt en trots

 

Soms ben ik weer kind.

Ik kocht een eerste druk van Nescio’s beroemde boek. Zonder kaft. Zie hier. Een facsimile had ik al. Idee was het boekje opnieuw in te binden en de kaft van de facsimile daarbijals omslag te gebruiken. Maar het ging niet. Niet zonder schade aan te richten.

Uiteindelijk loste ik het op met een overslagdoos.

En zie. Dat heb ik mooi gedaan. Ik voelde me weer tien, in de klas bij meester Jansen, en ik had een mannetje gekleid. Het mooiste mannetje van de klas. Het mocht nog niet meteen mee naar huis, maar trots vertelde ik mijn ouders dat het mooiste mannetje van de klas had gekleid. Ik was trots. Zoals ik dat ook nu even voelde. Dat zijn toch de momenten waar het om gaat.

Klokje tikt

 

Degas, “Landschap met pad leidend naar groepje bomen”, 1890-1892

Vandaag een goede lente dag,

Morgen weer een nieuwe,

Overmorgen,

Week erna,

Zal ik mij benieuwen,

Alsmaar dichter,

Jaren later,

Telkens als het klokje tikt,

Als ik t’rug keer in het heden,

Blijf ik toch

             vooruit geblikt.

Lisa en Maria

Da Vinci, “Mona Lisa”, 1503-1506

Scorel, “Maria Magdalena”, 1530

Leonardo’s “Mona Lisa” geldt als het bekendste schilderij ter wereld. Het wordt geroemd om de ondoorgrondelijke blik van het model, de verborgen glimlacht, en omdat het de eerste schilderij met een dergelijke psychologische diepgang zou zijn geweest.

Toch doet de “Maria Magdalena” van Jan Scorel niet onder voor de “Mona Lisa”. Misschien is ze nog wel mooier. Scorel schilderde haar in zijn Italiaanse jaren, kort nadat Da Vinci zijn meesterwerk voltooide. De invloeden van de Renaissance zijn onmiskenbaar, vooral Giorgione, maar Da Vinci kan hij eigenlijk niet gekend hebben.

Ik bladerde wat door een van mijn kunstboeken, tot mijn eigen trots zag ik de overeenkomst. Ik heb er toch echt wel het oog in, dacht ik even. Toen ik even later op internet keek zag ik echter dat anderen de overeenkomst ook al hadden gezien. Niet altijd is het internet een zegen. Niettemin, goed van mij dat ik het zag. Je hoeft niet altijd de eerste te zijn.

Laat maar voorbijgaan

 

Georg Achen, “Interieur”, 1901

Soms

Zou ik willen,

Soms weet ik niet goed wat,

Laat het maar voorbijgaan,

Dan hebben we het gehad,

Soms zou ik willen,

Maar weet ik niet goed wat…

Laat het maar voorbijgaan,

Dan hebben we het gehad,

Hamsun en Mulisch

 

Victoria Hamsun, 1918

Hamsun staat voor mij al meer dan veertig jaar op een voetstuk. Ik kan me soms een beetje boos maken over het feit dat de schrijver Hamsun en de nazi-sympastiant nog altijd door elkaar worden gehaald. In een essay van Suze van Pol staat het mooi verwoord:

Dat Harry Mulisch in zijn roman De pupil (1987) zijn hoofdpersoon De cirkel gesloten laat gebruiken om een rioolpijp te stutten is veelzeggend. Minstens even veelzeggend is dat Arnon Grunberg in een essay in het tijdschrift Tirade uit 2003 over het veelbelovende talent Jan Baptist Warnke, die een Duitse uitgever had vergeleken met Hamsun, schrijft: “De vergelijking snapte Warnke zelf niet, want die wist van Hamsun niet meer dan dat het een fascist was.” Dat een dergelijk beeld schrijvers er niet van weerhoudt Hamsun te bewonderen, blijkt wel uit het al eerder genoemde artikel van P.F. Thomése: “Een schrijver die net goed genoeg was om de stront van Mulisch op te vangen, dat kon wel eens iets zijn.”

Zo gaat dat…

Tegelijkertijd ben ik een bewonderaar van het werk van Mulisch. In een relatief korte periode las ik zijn gehele oeuvre. Het merkwaardige is echter dat ik met Mulisch als mens altijd veel moeite heb gehad, maar  van Hamsun geen kwaad wil horen. Zelfs niet van Mulisch. Omdat ik ook over Mulisch nooit kwaad heb gesproken, uiteindelijk.

Oranje associatie

Flaming June

De Britse componist Andrew Loyd Webber is een fervent verzamelaar van prerafaelitische kunst. Diepassie begon naar eigen zeggen in 1963, toen hij op vijftienjarige leeftijd Frédéric Leighton’s Flaming June voor 50 pond te koop zag staan bij een Londense kunsthandel. Alleen, hij had geen vijftig pond, en binnen zijn familie kreeg hij het ook niet geleend. "Als je in die tijd wilde dat mensen van mijn ouders' generatie zich tijdens een dinertje verslikten in hun fonduehapjes, moest je vooral de naam prerafaëlieten noemen", zo verklaarde hij later zijn mislukte bedelgang. Uiteindelijk werd het werk aangekocht door Luis Ferré, een rijke industrieel en politicus uit Puerto Rico, die het werk meenam naar zijn vaderland en het daar overdroeg aan het kunstmuseum in Ponce. Jaren later zou Webber, inmiddels een vermogend man, 6 miljoen pond bieden voor het werk, maar het museum deed het werk niet van de hand. De waarde van het werk wordt tegenwoordig op meer dan het dubbele, misschien wel het driedubbele getaxeerd.

Soms zit een associatie in een klein hoekje. Soms in een kleur, als het vlekje bij Proust. In oranje, als gevoelsbruggetje. De sensualiteit van Juno, het ideaalbeeld van de vrouw. Mijn blik werd gevangen door een foto van Liv Tyler, die Arwen was, maar nu even Flaming June. Ik herken de frustratie van Webber. De weemoed van de verloren kansen. De troost van de schoonheid.

Vrouwelijke interpretatie

 

Judith Leyster, “Het voorste” of “Man die een vrouw geld aanbiedt”, 1631, 30,8 x 24,2 cm, Mauritshuis Den Haag

“Het voorstel” van Judith Leyster is een van de meest intrigerende schilderijen uit de zeventiende eeuw.

Een vrouw zit voorovergebogen, bij het licht van een olielamp te naaien. Achter haar staat een man in winterse kleding, met een dikke bontmuts op het hoofd. Hij buigt zich over haar heen, houdt zijn linkerhand tegen haar schouder en biedt haar geld aan. De vrouw kijkt echter niet op en werkt stug door.

Leyster legt de symboliek er duimendik bovenop. Naaiwerk stond in de zeventiende eeuw voor deugdzaamheid. De eenvoudige en zedige, alles bedekkende kleiding van de vrouw onderstreept dat. Onder de voeten van de vrouw staat een stofje dat net als in Vermeers Het Melkmeisje toentertijd gold als een visuele code voor de huwelijkse status van de afgebeelde vrouw. Ze zit vol in het licht waar de man meer obscuur achter haar blijft, hetgeen oneerbare bedoelingen kan suggereren.

Over de betekenis van het schilderij is veel gespeculeerd. Zoveel dat de titel van het schilderij op enig moment werd veranderd naar het neutrale “Man die een vrouw geld aanbiedt”. Soms wordt gesproken van een aanzoek, soms van een oneerbaar voorstel, hetgeen in die tijd  wel vaker vergezeld ging met het aanbieden van geld. Maar het meisje blijft altijd eerzaam, in welke uitleg ook.

Ik denk echter dat al deze interpretaties te makkelijk voorbij gaan aan het feit dat Leyster een vrouw was. Ik zoek naar een vrouwelijke worsteling.innerlijke onrust, die contrasteert met de uiterlijke eenvoud. Ik zie een vrouw in diepe gedachten. De man achter haar komt klaarblijkelijk van verre oorden, koudere oorden, gezien zijn warme en ongewone kleding. Dikke bontmutsen maar ook van die dikke leren jassen werden in Holland niet gedragen. Die man moet teruggekomen zijn voor de dame, die intussen getrouwd is, hij laat zien dat hij in goede doen is geraakt. De jonge vrouw zit vol twijfel. Ooit hield ze van deze man, maar haar familie had haar voor een ander voorbestemd omdat hij niet genoeg vermogen  bezat. Met een gebroken hart vertrok de man, naar het noorden, maar nu gaat het hem goed en voelt hij zich zelfverzekerd genoeg om terug te keren, het toch alsnog een keer te proberen. Het meisje zal er gezien haar deugdzaamheid niet op in gaan, maar je ziet het hartezeer, het trieste lot van de vele uitgehuwelijkte dames in die tijd.

Zou dat ook niet een interpretatie kunnen zijn?  Een vrouwelijke interpretatie? Of anders wellicht voer voor een roman? Die zou ik prima kunnen schrijven. Daar hoef je geen vrouw voor te zijn.

Oorlogshelden

 

Ondertekening van de capitulatie in Hôtel De Wereld.
Wandplaat die in mijn schooltijd op 4 mei voor het bord werd gehangen.
Rechtsvoor Bernard,  die zijn in Nederland achtergebleven secretaris
Jonkheer Roëll aan zijn lot overliet. Er zijn helden en helden.

Ik keek naar Op1, een praatprogramma. Er was een boek geschreven over de twee zussen Oversteegen, die in de oorlog betrokken waren bij het in koele bloede executeren van Nazi’s, die ze vaak verleidden, meelokten naar een afgelegen plek en bam. De zussen Oversteegen zouden net als Hannie Schaft als helden gezien moeten worden, was de opvatting aan tafel. Wat me verbaasde, temeer daar het net van tevoren had gegaan over het belang van een rechtsstaat en de berechting van oorlogsmisdaden. Je zou toch denken! De wereld is veranderd. Dat begon al na de oorlog, met het existentialisme van Sartre. Duitsers waren ook mensen, zonen, echtgenoten, vaders soms. Als je die zomaar een kogel door het hoofd wil jagen moet je daar wel een hele goede reden voor hebben, gevaar voor eigen leven bijvoorbeeld, of andere levens mee sparen. Niet alleen omdat het een Duitser is. 

De moraliteit was even zoek naar mijn idee. Mensen die onderduikers in huis namen, levens spaarden, maakten niet zoveel ophef.

Maar van de andere kant, alles heeft altijd een andere kant, het was een andere tijd, in de oorlog. Een tijd van de goeien en de kwaaien. En de zussen Oversteegen maakten ook niet zoveel ophef. Ze vonden toentertijd dat het gedaan moest worden. Wat zou het een verademing zijn geweest als daar in het boek vraagtekens bij waren gesteld. Dan had ik het wellicht ook zelf nog wel gekocht.

In het vallen van de tijd

 

Kenners Forbes, “The Earring”, 1924

Toen het donker leek verdwenen,

In het vallen van de tijd.

En de schaduwen verschenen.

Maakte licht het onderscheid,

Langs belastend loden benen,

In het donker als altijd,

Mogen elfjes wakker wenen,

Roepen wachters om de strijd,

Loop ik zachtjes op mijn tenen,

Staan voor altijd in het krijt,

Roepen angstig om het leven,

Raken alles dan weer kwijt,

Toen het donker leek verdwenen,

In het vallen van de tijd.

Wat goed is mag zich herhalen

Je kunt niet continu met je neus in de boeken zitten. Of stukjes schrijven.

Ik keek vanavond met mijn vrouw naar de film “The Age of Adeline”. Over een mooie jonge vrouw die op gegeven moment niet meer ouder wordt. Voor de tweede keer. Bij films is het net als met het herlezen van een goed boek: steeds vaker kom je tot de ontdekking dat je beter kunt herhalen. Misschien is dat wel het geheim van ouder worden. En van “The Age of Adeline”, waar ik wellicht meer diepgang in zoek dan bedoeld is. Mooie film. Wat goed is mag zich herhalen. Soms denk ik dat ik amper ben veranderd.

“Ik zou ook wel eens een paar jaar niet ouder willen worden”, zei ik tegen mijn vrouw. “Ik ook”, antwoordde ze, en vroeg wie de actrice was. Tijdens de reclame zocht ik op “Age of Adeline” en kwam bij Blake Levely, en met een vluchtige blik zag ik Wikipedia melding maken van een rol als Serena. “Het is Serena”, zei ik, die we kenden van “A Handmaid’s Tale”. En even geloofden we het ook. Maar tijdens een volgens reclameblok echter werd ik door mijn vrouw gecorrigeerd, als zo vaak. Ik had weer niet goed gekeken. De echte Serena werd gespeeld door Yvonne Strahovski.

Dat krijg je als je niet ouder wordt. Hou ze maar eens uit elkaar.

Alles leidt telkens

 

Ferdinand Hart Nibbrig, “In de duinen bij Zandvoort”, 1892

Als ik vol naar de lente kijk,

Verse blaadjes aan de bomen,

Kwetterende vogels in de weer,

Het vocht van het lichtgroene gras in de ochtend,

Zonnestralen voorzichtig zoekend,

Door benevelde velden,

En meer,

Als ik naar de lente kijk,

Dan denk ik altijd weer aan jou,

Lente en zomer,

Straks ook weer herfst en de winter,

Alles leidt telkens,

Terug toch weer naar jou.