Prachtig herfstweer

 

Vallotton, “De bibliotheek”, 1915

Weer een paar nieuwe boeken. Veel teveel boeken en veel te weinig tijd. Het hoopt maar op, de kast puilt uit, nog steeds moet ik werken en de tijd wordt alsmaar minder. Je houdt het niet meer bij. Eigenlijk zouden schrijvers nooit meer dan vijf boeken mogen uitgeven, alleen hun beste werk. Eigenlijk zouden die uitgevers eens een jaar moeten stoppen met boeken uitgeven, zodat we een beetje bijgelezen komen. Er zijn veel teveel boeken. En het hoopt maar op. Soms droom ik ervan. Er moet toch eens paal en perk worden gesteld, zou ik zeggen.

Gelukkig ben ik gezegend met een vrouw die me daarbij helpt. In mijn eentje zie ik alles mis gaan. Ik ben geen Peter Kien. Zal dat ook niet worden zolang het blijft zoals het is. Dus herpak ik me weer. We gaan wandelen. Buiten is het prachtig herfstweer.

Kijk mij eens!

 

Er is veel naar nieuws in de wereld, ziekte, oorlog. En natuurlijk ook klimaatverandering. Net nog, op de NPO. Je vraagt je af: waar gaat het naartoe allemaal. En vervolgens ga je eten, wat kun je doen?

Alles baart zorgen. Sommige nieuwsberichten roepen echter boosheid in me op. Walging bijna. Klimaatactivisten het Meisje met de Parel besmeuren. Monet, Van Gogh. Moraalridders. Kijk ons eens! Wij staan voor de goede zaak! Kijk ons eens! Ridders van het gelijk! In eigen kringen krijgen ze het aanzien waar ze op uit zijn. Mijn boosheid wordt tot droefenis, zoals er veel droefenis is deze dagen.

Kijk ons eens! Het thema is met zorg gekozen, maar verworden tot bijzaak. Stalin zou er wel raad mee weten! Soms zou ik willen dat ik de macht had, alle macht in mijn eentje.

Das lange Phad entlang

 

Camille Pissarro, "Collines de Jalais", 1868, 87x115 cm, Metropolitan Museum of Modern Art, NY

Pissarro schildere vaak taferelen uit zijn eigen leefomgeving. Verre reizen zijn niet nodig. De 'Colline Jalais', met de rechthoekige akkers, bevond zich in bijna in zijn achtertuin, in de Pontoise, waar hij toentertijd woonde. Toen het werk in 1868 in de Parijse salon werd tentoongesteld, schreef Émile Zola: 'Deze schilder heeft met zijn temparament van de gewone werkelijkheid een zeldzaam gedicht gemaakt vol leven en kracht'. 

Heuvel op

En heuvel af

‘Das lange Phad entlang’

De tijd valt kort

De tijd valt lang

Maar op de top

                    is niemand bang.

Nog steeds voel ik dezelfde poëzie. Het schilderij doet me denken aan mijn kindertijd, die weer honderd jaar later was. Het doet denken aan de uitstapjes naar Valkenburg, het Geuldal. Ik ben daar ook met mijn kinderen geweest. En ik hoop dat zij over vijftig jaar bij dit schilderij nog dezelfde poëzie voelen als ik nu. Dan is de wereld nog niet verloren, lijkt me.

Wapenbroeders

“Als een briesje kwam Rusland mijn leven binnenwaaien”, schrijft Michel Krielaars, “Het was begin jaren zeventig en de VPRO zond De dame met het hondje uit, een Russische zwartwit film uit 1960, gebaseerd op het gelijknamige verhaal van Anton Pavlovitsj Tsjechov”.

Ik ben verbaasd. Ineens weet ik het weer. Ook ik heb die film gezien en herinner met dat een aangetrouwde oom me erop wees. Ome Leon, die eigenlijk Leendert heette. Zelf moet ik dertien zijn geweest, veertien misschien, in elk geval nog veel te jong om de tragiek van het verhaal ten volle te vatten, maar de sprookjesachtige sfeer van het negentiende eeuwse kuuroord Jalta, in de zowel wind van de Zwarte Zee, deed me net als Krielaars beseffen dat ik in die lang verdwenen wereld beter thuis was dan in de mijne. Je wordt zelden te juister tijd geboren.

Al vroeg begon ik aan de Russische klassieken, ook weer onder invloed van ome Leon, en voorgoed werd het Rusland van honderd jaar eerder mijn ultieme toevluchtsoord. En nog steeds lees ik Tsjechov. Mijn oom overleed ten tijde van het verschijnen van nieuwe vertalingen. “Ik weet het niet”, hoor ik hem nog zeggen op zijn sterfbed, “Charles Timmer was mij eigenlijk altijd goed genoeg”. Ome Leon was nog van de oudere generatie. Wie van de nieuwe generatie leest nog Tsjechov, zal hem straks nog lezen? Krielaars leeft nog, hij is een wapenbroeder, net als eerder mijn oom, die weg is. Er komen er weinig meer bij.

Naar het park

 

Moskou, Gorki Park, jaren dertig.

De Stalin terreur, zeg van 1930 tot 1940, heeft mij altijd gefascineerd, vanaf het moment van het verschijnen van Kinderen van de Arbat tot aan de dag van vandaag. De angst toen over de samenleving hing, angst die je dwong naar de daderkant, angst die je leidde naar de slachtofferkant. Zelden leidde de angst richting verzet. Het roept de vraag op wat je zelf zou hebben gedaan. De omstandigheden zijn daarin allesbepalend, vond Solzjenitsyn. Ik denk dat hij gelijk heeft. Niemand is goed of slechtvalk zichzelf. Je bent altijd goed of slecht omwille van de omstandigheid.

Vandaag de dag lijken de Stalin dagen weer een beetje terug te keren in Rusland. Niemand die zich verzet. Bijna niemand. Mensen gaan liever naar het park. Als ze niet in dienst moeten geloven ze het wel. Zou ik dapper zijn geweest? Als ik in Rusland had gewoond? Toen? Nu? Waarschijnlijk niet. Ik kom uit een jaar dat vrijgesteld was van dienstplicht. Dan moet je niet morren. Er is alom dreiging, maar ook ik ga op zondagmiddag met mijn geliefden naar het park en geniet van de najaarszon. Onder de huidige omstandigheden kan dat nog steeds, is dat het beste om te doen. 

Jahrestage

Uwe Johnson

… haar geheugen heeft haar door schooltoetsen, tests, verhoren heen geholpen, het stelt haar in staat haar werk te doen, het wordt door een man als een sieraad gezien; waar het haar om ging was een functie van het geheugen, het herinneren, niet het magazijn, maar het terughalen, het teruggaan in het verleden, de herhaling van wat geweest is: daar nog één keer zijn, daar nog één keer naar binnen gaan. Maar dat is onmogelijk.

    Kon het geheugen het verleden maar vatten in de vormen waarmee we de werkelijkheid indelen! Maar het complexe raster van aardse tijd en causaliteit en chronologie en logica dat wordt gebruikt bij het denken, wordt niet door de hersenen ingezet wanneer deze denken aan wat geweest is. <…> het depot van het geheugen is juist niet ingericht op reproductie. Juist tegen het oproepen van een gebeurtenis verzet het zich. Bij de geringste aanleiding, bij een louter gedeeltelijke overeenkomst, volstrekt uit de lucht gegrepen, levert het spontaan feiten, getallen, vreemde talen, losse gebaren; maar houdt het een teerachtig, bedorven maar toch naar frisse zeewind ruikende geur voor, het vleugje geur uit Gustavsons beroemde vissalade, en verzoek het de leemte te vullen die ooit vol werkelijkheid, levensgevoel, handeling was: het zal die invulling weigeren. De blokkade laat er wel flarden, splinters, scherven, spaanders doorheen glippenom de leeggeroofde en van elke substantie ontdane gewaarwording zinloos onder te sneeuwen, om de sporen van de gezochte scène uit te wissen zodat we ziende blind zijn. Het stuk verleden dat ons eigendom is, omdat we erbij waren, blijft verborgen in een geheim, blijft gesloten voor Ali Baba’s spreuk, afwijzend, onbenaderbaar, stom en verleidelijk als een reusachtige grijze kat achter een raam, van onderaf gezien, uit de diepte, als met kinderogen.

Je moet het niet altijd beter willen zeggen. Uwe Johnson weet wat herinneren is, hoe Jahrestage geïnterpreteerd moet worden, hoe trauma’s in zijn werk gaan, waar de pijn zit van het verleden, zonder het heden ook maar een beetje te kennen. Jahrestage laten zich traag lezen. Als enige sleutel tot die gesloten deur, die zo zelden de kier van de eeuwigheid laat zien.

Feestje in de herfst

Nicolaas van der Waay, “Vrijdagavondconcert in Artis”, ca. 1900

Iemand uit mijn omgeving gaat met pensioen. Feestje met eten in de herfst. Gezellig, zeggen anderen. Maar eigenlijk wil ik daar helemaal nog niet bij zijn. Ik herinner me andere feestjes. Feestjes van lang geleden. Ik ben iemand van het verleden. Van der Waay schilderde ook een feestje in de herfst. Een feestje uit het verleden. Uit de tijd van Couperus. Daar had ik bij willen zijn. Laat ik nog maar eens iets herlezen. Laat ik daar het goede gevoel maar een beetje uit halen uit Van der Waay, Couperus. Een gevoel dat met mij zal verdwijnen. Voor zover nog bestaat, buiten mij om. We raken steeds meer in ons eentje.

Som van alle richtingen

 

André Lhote, “De schilder en zijn model”, 1920

“Tekenen is de som van alle richtingen”, zei de Franse kunstschilder André Lhote ooit. Alles spiegelt zich terwijl het verandert.  Schoonheid verdwijnt, maar keert op andere wijze weer terug. Dat is de kracht van het kubisme. Kunst overstijgt de schoonheid die je kunt grijpen, of die ongrijpbaar blijkt, als een schaduw van de maker, als ook in het werk van Lhote.

Lhote is de leermeester van Tamara de Lempicka. In maart 2011 was ik in Rome en zag haar werk, dat minstens zoveel indruk maakte als Michelangelo. Maar dat heb ik niet te hard geroepen. Uiteindelijk ga je niet voor niks naar Rome. Het waren mooie dagen. Dagen die de tijd overstijgen. Want dat is wat we zoeken, in Rome, bij Lempicka, bij Lhote, en al die anderen.

Tamara de Lempicka, “De schone Rafaela”, ook wel “de vrouw in rood”, ca. 1930

Over denkfouten en wantrouwen

 

Martin Luther King verwijdert een verbrand kruis van de KKK, 1960

Ik krijg zo nu en dan nog wel eens te maken met complotdenkers. Ze doen denken aan Jehova’s getuigen. Je krijgt de discussie nooit gewonnen. Je brengt ze nooit tot reflectie. Ik zie alleen maar boosheid. Boos op de wereld. Frustratie in het lijf.

Ik zie schema’s van wantrouwen. Nooit iemand op zijn blauwe ogen vertrouwen, altijd denken dat ze je iets op de mouw spelden, dat er een dubbele agenda is. Complotdenkers zijn te vaak teleurgesteld. Niet gezien. Ik weet niet of je ze dat kunt verwijten.

Met depressieve cliënten of hardnekkige piekeraars heb ik het wel eens over denkfouten. Altijd denken dat het zwartste scenario zich zal voltrekken. Vanuit een Socratische dialoog de mogelijke scenario’s verkennen en constateren dat de kans dat het ergste zal gebeuren schromelijk wordt overdreven. Vooral ‘s nachts.

Maar de Socratische dialoog helpt niet meer bij deze mensen. Constateren dat er uiteindelijk niks is gebeurd leidt alleen maar naar een volgende theorie. Tot ze een keertje gelijk krijgen, want ook dat zou best een keer kunnen gebeuren. Dan lachen ze met iedereen.

Zo gaat dat! Waar maak ik me eigenlijk druk om?

En laat me ver verdwijnen

 

Bob Dylan door John Cohen, 1962

      And take me disappearing                                        En laat me ver verdwijnen

      Through the smoke rings of my mind                       Blaas een rookring door mijn hoofd
      Down the foggy ruins of time                                    Door de ruïnes van de tijd
      Far past the frozen leaves.                                       Voorbij het dauw bevroren loof
      The haunted frightened trees                                    Voorbij het angstig enge bos
      Out to the windy beach                                             Voorbij het winderige strand
      Far from the twisted reach                                        Voorbij de gruwe greep 

              of crazy sorrow.                                                      van diep gestoorde droevenis.

      Yes, to dance beneath the diamond sky                   Ja, ik dans onder het hemelblauw
      With one hand waving free                                       Met één hand zwaai ik vrij
      Silhouetted by the sea                                              Als een schaduw naar de zee
      Circled by the circus sand                                         Doorheen het cirkelende zand
      With all memory and fate                                          Vanuit herinnering en lot
      Driven deep beneath the waves                               Vanuit de diepte van de golf
      Let me forget about today                                         Vergeet ik heden 

              until tomorrow.                                                         wat ik morgen niet meer weten wil 

      Hey, Mr. Tambourine Man                                       Hé jij tamboerijnenman

              play a song for me                                                   speel een lied voor mij

      I'm not sleepy                                                           Ik ben niet slaperig

              and there is no place I'm going to                            nog nergens naar op weg vandaag
      Hey, Mr. Tambourine Man                                       Hé jij tamboerijnenman

              play a song for me                                                   speel een lied voor mij
      In the jingle jangle morning                                     In de rinkel twinkel morgen

              I'll come following you.                                             gaan we samen op pad

Waterslang en een klein dilemma

 

Gustav Klimt, “Wasserschlangen II”, 1904, bewerkt 1906-1907, 80 x 145 cm, privé collectie 

Het Van Gogh Museum organiseert een tentoonstelling over Gustav Klimt. Ik heb een prachtig dik boekwerk over Klimt, in een uitgave van Taschen. En nog meer. Ik herschreef het artikel op de Nederlandse Wikipedia. Mijn vrouw vraagt: wil je er naartoe?

Ik hou van Klimt. Ik hou van zijn Wasserschlangen, vooral nr. 2. De sensuele, achter mythologische nimfachtige figuren verborgen designatie naar de lesbische liefde, de slanke liggende figuur die je recht in de ogen ziet, het laat ook mij niet onberoerd. Leeftijd staat daar los van.

Toch twijfel ik of ik zal gaan. Met de trein naar Amsterdam is een lange reis. De kosten overtreffen bovendien die van mijn Taschenboek, waar ik indertijd vanwege de prijs toch best even over heb getwijfeld. Altijd dilemma’s.

Als ik wil gaan zou ik dat misschien alleen moeten doen. En dan naar Waaserschlangen lopen, op een bankje gaan zitten, een uur lang voelen hoe Klimt er mee bezig is geweest, of langer. En dan weer naar huis. Met mijn vrouw samen op een bankje is geen optie.

Schets voor Wasserschlangen II

Idle moments

 

Dudley Hardy, “Idle Moments”, 1889

Dudley Hardey (1867-1922) is een vergeten Brits kunstschilder. Nergens wordt herdacht dat hij dit jaar honderd jaar dood was. “Idle Moments” evenwel is een schilderij dat alles in zich heeft om herinnerd te mogen worden. De compositie. De suggestie van een verhaal. Passend bij de omslag van een boek, misschien  ooit het mijne. Hardy was 22 toen hij het werk voltooide. Op de helft zowat van zijn leven. Maar dat wist hij toen nog niet. Dat weten we nooit. Net zo min als ik weet of dat boek er ooit gaat komen. We zien het wel. Niet alles valt te plannen. Zeker nu niet!

Klozige avond

 

Constance-Marie Charpentier, “Melancholie”, 1801

Verloren in de schemer

Dwalen witte bloesems 

                                        in het licht van volle maan

Vliegt een schimmig vale vogel

In een ruis 

                           voorbij mijn raam

En in de verte kleuren wolken

In brede tinten rozig zacht

Die het wit in grijs verslinden

In kalmte

En tederheid

In tonen die het daglicht niet kan vinden

Een klein geluid

Dat van verre klinkt

Waait weg

Met de wind

De wolken

Zachter

                    zachter

En alles is er stil

Wil ik nog steeds niet snappen

Waarom mijn hart

Hoe mijn hart,

Dat zo zwak is

En zo moe

Alsmaar harder slaat

Steeds harder

Precies die rust niet vinden wil

Zo lang geleden

 

Marie-Denise Villers, “Zelfportret”, 1801

Alles lijkt zo lang geleden,

Langer dan ik leef,

De aandacht die ik ooit besteedde,

Trekt mijn denken scheef,

En jouw gedachten? 

                     Lang geleden?

Ik weet nog wat je schreef,

Of blijft datgene 

                      wat we deden,

                                                         slechts

Wat ik verdreef,

Soms wil ik het niet eens meer weten,

k’Herinner me die dreef,

Ben ik het dan alsnog vergeten?

Dat ik mij vergeef.

Sartre revisited

 

Soms moet ik ergens op terugkomen. Ik was begonnen aan Sartre’s  “Het zijn en het niet”. Het gaat me niet lukken. Ik weet wel wat van Sartre, las zijn biografie, heb een helder beschouwend boekje over zijn filosofie, dat ik koester, maar na twee uurtjes lezen in het najaarszonnetje begon het me toch te duizelen.

Even vroeg ik me af of Sartre het zelf wel allemaal begrepen heeft. Het lijkt een beetje alsof hij begint te schrijven en vervolgens gewoon doorschrijft, zoals anderen kunnen blijven praten. Een strakke structuurvisie niet zijn sterke kant. Die moeten andere er maar inleggen, zal hij gedacht hebben. Maar ik zal het dus niet zijn.

Blijft dat het een juweel is voor mijn boekenkast. En alleen al de gedachte aan die grootste ideeënrijkdom in zo een compact blokje geeft meer dan genoeg voldoening om geen spijt te hebben van mijn aankoop. Er zijn wel meer boeken waar ik blij mee ben zonder ze ooit gelezen te hebben. Zo werkt dat bij mij!

Oktober oktober

 

Jan Adam Zandleven, “Kerkje in de zon”, 1920

Oktober oktober,

Ik zeg het steeds weer,

Oktober oktober,

Wat was er ook weer,

Van november tot kerstmis,

Voor de zoveelste keer,

Ik leek het bijna vergeten,

Maar nu weet ik het weer.

Zijn goedheid kleurt de jaargetijden

Paul Gabriël, “Landschap bij Kortenhoef”, 1877

Gods goedheid kroont de jaargetijden. Van het begin van het jaar tot het einde is zijn oog open. Zijn hand uitgebreid. Hij zendt regen en droogte, koude en zonneschijn op zijn tijd. Zijn voorzienigheid zorgt en alle zegen vloeit uit zijn vaderhand. Zelfs ramp en tegenspoed, tijden van grote droogte en al te overvloedige regen, onheil en misgewas. Als bange oordelen rusten op de aarde, op mens en dier. Maar ze zijn geen toeval. En altijd komt er verandering als een wonder van Gods goedheid en trouw.

Dominee J.T. Doornenbal (1909-1975)

Soms klinkt een dominee als Nescio. Of Nescio als een dominee. Het gaat om het juiste gevoel. Het idee erachter is volstrekt onbelangrijk. Al zou Doornenbal dat niet met met me eens zijn geweest. Maar ook dat doet er niet toe. Nescio zou het beter begrepen hebben. Maar ook dat doet er niet toe. Zolang ik het maar kan voelen. Dat is het enige dat telt. Soms zou je bijna willen geloven.

Bloemenprijs

 

Vandaag mt de post ontvangen: “Het zijn en het niet” van Jean-Paul Sartre, bijna 800 pagina’s in een prachtig gebonden uitgave, voor 15 euro op Marktplaats. De prijs van een broodje met drankje op een terras. Een paar liter benzine. Een goedkoop bosje bloemen, dat ik afgelopen weekend overigens ook kocht, voor mijn vrouw natuurlijk. Zomaar. En voor mezelf dus een boek. Zomaar ook. Omdat ik daar blij van wordt.

Ik vind het nog steeds ongelooflijk wat een rijkdom aan ideeën voor zo een prijs. Tegelijkertijd lijkt het of ik steeds meer alleen sta in dit gevoel. Mensen kijken vreemd op als je zegt dat je een dik boek van Sartre hebt gekocht. Filosofie lezen wordt gezien als een stoffige bezigheid. Op Wikipedia staat de “Het zijn en het niet” alleen nog maar gelezen wordt door vakidioten, wat niet waar is. Ik ben geen vakidioot. En ik ben ook niet stoffig.

Nu nog lezen natuurlijk. Gelukkig hoef je bij dit soort zware kost niet altijd alles te snappen om er toch van te kunnen genieten. Inspirerende gedachtes eruit halen. Sartre lardeert altijd uitbundig met anekdotes en dat helpt. Wat een boek! Ik verheug me weer op een lange winter. Dik vest aan, verwarming wat lager, laat maar komen. Het voorwoord van Martin de Haan is al uit. Vanavond eerste even Ajax kijken, morgen ga ik beginnen.

Traag in het trillende licht

 

Foto Dora Maar

Traag in trillende licht

Van de ochtend,

Tref ik de troebele hoop

Die we zochten,

Trek ik de trein

In mijn denken vervlochten,

Trommelend trots

In mijn denken naar onder.

Dweilen met de kraan open

Alfred Maurer, “Four sisters”, 1931

Trauma kweekt verdere traumatisering, gekwetste mensen kwetsen andere mensen. De verbetering van de wereld begint bij de nieuwe generatie. En dat gaat dus niet meer lukken. Omdat de oude generatie er ook nog is. En omdat je mensen niet kunt verbieden om kinderen te krijgen.

Zou je mensen moeten kunnen verbieden om kinderen te krijgen? Misschien niet, omwille van de kinderen zelf. Misschien wel, ook omwille van de kinderen zelf. Omwille van de hoop.

We leven in een wereld waarin de ene helft onthecht is en de andere helft zich veilig voelt, tot er iets gebeurt. En dan volgt het onbegrip. Rechters zullen degenen die ze veroordelen nooit begrijpen. Iedereen heeft altijd gelijk.

In Rusland wordt veel gedronken. Overal wel, eigenlijk.

Verbeter de wereld en begin bij jezelf, wordt wel eens gezegd. Maar dat geldt niet voor iedereen. We dweilen met de kraan open, dag in dag uit. Buiten regent het. Het gaat niet zo goed met de wereld. Iedereen voelt het. Misschien lost het zichzelf op, schiet er door me heen.

Maar ook dat is geen uitweg! Al dit denken helpt niks. Ik ga gewoon in de tuin werken, regen of niet.