Henri Matisse: “De pianoles”

Matisse, “De pianoles”, 244 x 180 cm, MoMa, NY

Tijdens de Eerste Wereldoorlog bleef Matisse doen wat hij als de voornaamste opdracht zag van de kunst: mooie dingen maken. Exemplarisch voor die periode is het collageachtige schilderij “De pianoles” uit 1916. Het is een verzameling complementaire, enigszins sobere kleurvlekken, met veel grijzen, die stilistisch de abstractie nadert van het kubisme van Picasso, toentertijd zijn rivaal. Stilistisch typeert het werk zich door geometrische vormen en een strakke, overwegend verticale lijnvoering.

We zien een jongetje dat aan het repeteren is achter de piano. Op de achtergrond zien we zijn moeder. Het tafereel speelt zich af in Matisse’s woning in Issy-les-Moulineaux, nabij Parijs. Het jongetje is zijn zoon Pierre, die later een beroemd kunsthandelaar zou worden in New York. Pierre was op het moment dat Matisse het werk schilderde zestien jaar oud, een stuk ouder dan afgebeeld. Hij deed dienst aan het front, in het Franse leger. Matisse maakte zich grote zorgen of hij wel terug zou keren.

Pierre oogt geconcentreerd, maar ook zorgelijk, alsof hij bang is dat het hem niet lukt, iets moet doen van de buiten beeld blijvende pianoleraar, iets wat hij eigenlijk niet wil. Op zijn gezicht zien we een schaduwvlek van de metronoom. Er wordt discipline gevraagd. Moeder (en vader) vinden dat goed. Zo is hij opgevoed.

Niet alle elementen in het werk hebben eenzelfde gedisciplineerde strakheid. De muziek weerspiegelt zich in het krullende hekwerk en de muziekstandaard. Linksonder staat een in 1908 door Matisse gemaakt beeldje uit 1908, toen nog vol van rondingen. Het staat voor creativiteit, waar het oefenen uiteindelijk toe moet leiden, maar het is nog ver weg, weggedrukt in een hoekje. Net zoals ook de vrede nog ver weg was in 1916.

Door het openstaande tuinraam wordt een blik gegund op een vriendelijke tuin. Een strakke baan zonlicht schijnt over het frisgroene gras. Het motief van het open raam komt vaak terug in het werk van Matisse, vanwege de rustgevende symboliek. Die rust echter, wordt nadrukkelijk ondermijnd door de sombere atmosfeer en de onheilspellende nostalgische symboliek. Het roept op tot introspectie.

Matisse begon aan "De pianoles" op basis van een naturalistische tekening, maar liet onder invloed van zijn angstgevoelens allengs alles wat hij niet essentieel achtte weg, om zo te komen tot abstractie. Opvallend is dat hij een jaar later op een moment dat Pierre weer thuis was, het thema opnieuw ter hand nam in "De muziekles", dat minder abstract is. Matisse leest de brieven. Hij durft ze weer te lezen. Hij is blij dat de hele periode achter de rug is.

En misschien gold dat ook wel voor zijn kortstondige flirt met de abstracte kunst.

De muziekles”, 1917