 |
| Luis Ricardo Falero, “Fee onder de sterrenhemel”, 1885 |
Ik ben schuldig en u niet, mooi zo. Maar u zou toch in staat moeten zijn tegen uzelf te zeggen dat u ook zou hebben gedaan wat ik deed. Misschien met minder inzet, misschien ook met minder wanhoop, maar toch op de een of andere manier. De moderne geschiedenis heeft inmiddels voldoende bewezen, dat iedereen, of vrijwel iedereen, in een bepaalde combinatie van omstandigheden doet wat hem wordt opgedragen; en neemt u mij niet kwalijk, maar er is weinig kans dat u een uitzondering bent, net zomin als ik. Als u geboren bent in een land en in een tijd waarin niemand uw vrouw en kinderen komt vermoorden, en waarin ook niemand u komt vragen andermans vrouw en kinderen te vermoorden, prijs dan de heer en ga in vrede. Maar vergeet dit nooit: u hebt misschien meer geluk gehad dan ik, maar dat maakt u nog niet tot een beter mens.
Jonathan Littell, “De welwillenden”
Er kan geen finaal oordeel zijn. Niet voor u, niet voor mij. Iedereen is tot het slechte in staat, afhankelijk van de omstandigheden. Maar dat betekent nog niet dat het allemaal niet uitmaakt. Littell schetst de rauwe wreedheid van de oorlog. Maar ik weet of ik me daarbij neer wil leggen. Zeker niet in dit nieuwe tijdsgewricht. Een droevig citaat, hoeveel waarheid er ook in zit.
We hebben geluk gehad.
