Over griep en het toeval

Rijwielambulance van de Amsterdamse Geneeskundige Dienst,
die in 1918 dienst deed als vervoermiddel voor grieppatiënten.

Het Corona virus houdt de gemoederen bezig. Ook bij mijn moeder komt het ter sprake.

Mijn moeder herinnert zich dat de moeder van mijn vader, mijn oma dus, geboren begin 1900, ooit vertelde dat ze kort na de Eerste Wereldoorlog in het Limburgse dorp waar ze woonde overal in de boerengezinnen ging helpen. Er heerste een zware griep en de mensen stierven met bosjes. “Maar ik heb het zelf nooit gekregen”, vertelde ze dan.

Gelukkig maar. Het had zomaar anders kunnen lopen. Ik had er zomaar niet kunnen zijn. Hoezeer hangt alles van toeval aan elkaar. Je oma krijgt wel de griep, of ze krijgt het niet. Over heldinnen werd toen niet gesproken. De meesten stierven gewoon thuis.

Het moet gegaan zijn over de Spaanse griep, die tussen 1918 en 1920 tientallen miljoenen doden eiste. Meer dan de Eerste Wereldoorlog. Hele gezinnen werden weggevaagd. Onbeschrijfelijk leed stel ik me voor. Vergeten leed. Zoveel raakt vergeten. Vooral als iedereen dood gaat.

Of het noodlot ons treft kunnen we niet weten. Alles hangt af van het toeval. Of we kennissen hebben die toevallig in Milaan waren. Of we toevallig op een carnavalsfeestje waren met besmette mensen. Hoe erg de symptomen zullen zijn is afhankelijk van toeval, lees ik. Het hele leven is niets dan toeval. Soms dan. Laten nou ook weer niet té fatalistisch worden.

Altijd Lolita

Bert Stern: Sue Lyon als Lolita, 1960-1961

“Lolita, mijn levenslicht, mijn lendevuur. Mijn zonde, mijn ziel. Lo-lie-ta: de tongpunt daalt drie treden het gehemelte af en tikt bij drie tegen de tanden. Lo. Lie. Ta. Ze was Lo, gewoon Lo, als ze met haar één meter vijftig ‘s-ochtends met één sok aan stond. Ze was Lola in een lange broek. Ze was Dolly op school. Ze was Dolores als ze ergens haar naam onder zette. Maar in mijn armen was ze altijd Lolita”

Lolita is een gedicht, een poëem. 

Vladimir Nabokovs “Lolita” is een van de mooiste romans van na de Tweede Wereldoorlog. In elk geval het eerste deel. Het tweede deel, waarin Humbert Quilty achtervolgt, is misschien net wat minder. Maar dat zij Nabokov vergeven. Eigenlijk heeft hij nooit iets geschreven dat minder mag heten.

Ik zag eerst de film en las toen het boek. Dat bleek de juiste volgorde. Kubrick had haar een beetje ouder gemaakt, van twaalf naar zestien. Daar kwamen in de jaren tachtig, mijn jaren, nog weinig moralistische bedenkingen bij kijken. Nabokov zal erom gelachen hebben.

Nabokov toont zijn meesterschap door het morele probleem van de leeftijdskwestie naar een ander niveau te tillen. Boven het concrete handelingsniveau uit geeft hij vooral een psychologisch beeld van het meisje achter het seksobject en een empathisch portret van haar aanbidder Humbert. Belangrijk thema, voortdurend voelbaar in de persoon van Humbert, is de drang tot het najagen van lustgevoelens, uiteindelijk zelfs ten koste van andermans leven. Dat is waar het om gaat. Denk aan Epstein en wie nog meer.

En toch blijft de foto prachtig. Waarom niet? Bert Stern (1929-2013) was een flamboyante reclame- en modefotograaf die vanuit de sloppen van Brooklyn in de wereld van de glamour belandde. Hij was bevriend met Stanley Kubrick en maakte tussen 1960 en 1962 een hele serie foto’s van Sue Lyon (1946-2019) in de rol van Lolita. Sue Lyon overleed twee maanden geleden, vlak voor kerst. Veel ouder. Maar in gedachten blijft ze altijd Lolita. Lo-Lee-ta.

Uit niets

Kasteel Bran

                                                       Het middeleeuws kasteel,
                                                       Dat ontstond terwijl ik wachtte,
                                                       De droge sneeuw der lente,
                                                       Die er kwam door mijn gedachten.

                                                       De beelden in mijn hoofd,
                                                       Vormen scherper en gericht,
                                                       De ideeën die er waren,
                                                       Net iets eerder dan gedicht.

                                                       In de schemer van de avond,
                                                       Laat ik alles even gaan,
                                                       Geloof in eigen denken,
                                                       Doet uit niets
                                                                             iets nieuws ontstaan.

Gewoon je werk

Caravaggio, “Avondmaal in Emmaus”, 1601-1602

Omdat ik het zelf niet beter kan zeggen nog maar een citaat van Bernhard Schlink. Hij beschrijft een toevallig gesprek in de auto, tijdens een lift, op weg naar een concentratiekamp, voor een werkbezoek:

“Zo, dus je probeert te begrijpen waarom mensen zulke verschrikkelijke dingen konden doen. <...> Wat wil je eigenlijk begrijpen? Begrijp je dat mensen uit hartstocht moorden, uit liefde of haat, of uit eergevoel of wraak?”
Ik knikte.
“Je begrijpt ook dat mensen moorden om rijk te worden of machtig? Dat mensen in oorlogen moorden of bij een revolutie?”
Ik knikte opnieuw. “Maar...”
“Maar degenen die in kampen werden vermoord hadden degenen door wie ze werden vermoord niets gedaan? Wil je dat beweren? Wil je beweren dat er geen reden voor haat was en geen oorlog?”
Ik wilde niet weer knikken. Wat hij zei klopte, maar niet de manier waarop hij het zei.
“Je hebt gelijk. Er was geen oorlog en geen reden tot haat. Maar ook de beul haat degene die hij terecht moet stellen niet en stelt hem toch terecht. Omdat het hem werd bevolen? Je denkt dat hij het doet omdat het hem werd bevolen? En je denkt dat ik het nu heb over bevel en gehoorzaamheid en over het feit dat de bewakers in kampen bevelen kregen en dat ze moesten gehoorzamen?” Hij lachte honend. “Nee ik heb het niet over bevel en gehoorzaamheid. De beul volgt geen bevelen op. Hij doet zijn werk, haat degenen die hij terecht moet stellen niet. Wreekt zich niet op hen, brengt hen niet om het leven omdat ze hem in de weg staan of bedreigen of aanvallen. Ze laten hem volmaakt onverschillig. Ze laten hem zo onverschillig dat hij ze evengoed wel of niet kan doden.
Hij keek me aan. “Geen maar? Kom op, zeg dan dat de ene mens de andere niet zo onverschillig mag zijn. Heb je dat niet geleerd? Solidariteit met alles wat een menselijk gelaat heeft. Waardigheid van de mens? Eerbied voor het leven?
<...>
“Ik heb een keer”, ging hij verder, “een foto gezien van het doodschieten van de joden in Rusland. De joden wachten naakt in een lange rij, een paar staan aan de rand van een groeve, en achter hen staan soldaten met geweren en schieten ze in de nek. Dat gebeurt bij een steengroeve, en boven de joden en de soldaten, op een richel in de wand, zit een officier, laat zijn benen bungelen en rookt een sigaret. Hij kijkt een beetje ontstemd. Misschien gaat het hem niet snel genoeg. Maar hij heeft ook iets tevredens, zelfs iets opgewekts in zijn gezicht, misschien omdat de werkdag er spoedig op zit en hij vrij is. Hij haat de joden niet. Hij is...”.
“Was u dat, zat u zelf op de richel en...”?

Het kan gewoon een gesprek zijn. Ironie? Sommige dagdagelijkse analyses geven dieper inzicht dan Hegel en Kant, Arendt, Adorno. Om van mensen als Bregman en Harari maar te zwijgen. Sommige analyses kunnen misschien wel alleen vanuit de literatuur worden gegeven. Wie is toegestaan te oordelen? Wie durft er nog te oordelen? Het was gewoon werk. Daar kun je het mee doen. Eichman, Speer. De politiemannen in Amsterdam die de joden ophaalden, medewerkers van het bevolkingsregister. De Duitsers die ons land bezetten. In Oorlogswinter zie je allemaal valse NSB-ers en barse Duitsers. Zo zijn wij niet, denkt de lezer. Bij het einde van de oorlog trekken we een witte band om en zijn we boos op de NSB-ers. En op alle Duitsers. Alle Duitsers zijn slecht, net zoals de cowboys met zwarte hoeden in de westerns van mijn vader. Soms is het leed zo groot dat het niet is te vatten, van welke kant je het ook aanvliegt.

Lief lezend meisje

Miles Hyman, “De hangende tijd”, 2009

                                                        Lezend meisje,
                                                        Laat iedereen wachten,
                                                        Zo ver van de wereld,
                                                        In eigen gedachten.

                                                        Mooi lezend meisje,
                                                        Zonder vertellen,
                                                        De tijd die vervliegt,
                                                        Wat uit te doen stellen.

                                                        Lief lezend meisje,
                                                        Alleen in het boek,
                                                        Alleen in zon,
                                                        Komt al ons gezoek,

                                                        Vanzelve weerom,
                                                        Na ieder bezoek,

                                                        Tot waar het begon.

                                                        Tot waar het begint.

Over legaliteit, schuld en schuldig zijn

Klimt, “Die Jungfrau”, 1913

Ik lees Bernard Schlink, die schrijft over processen tegen Nazi-beulen in de jaren zestig. Hij stelt de vraag naar het legaliteitsbeginsel: is het voldoende dat de strafbepaling op grond waarvan kampbewakers of kampbeulen worden veroordeeld al ten tijde van hun daden in het wetboek van strafrecht was opgenomen? Óf komt het er op aan hoe de bepaling ten tijde van hun daden werd geïnterpreteerd en toegepast, en dat die strafbepaling destijds misschien wel geen betrekking had op dergelijke daden? Wat is recht?, vraagt Schlink zich af: wat in het wetboek staat of wat in de samenleving feitelijk als recht wordt uitgeoefend en getoetst? Of is recht datgene, of het nu in het wetboek staat of niet, uitgeoefend en getoetst zou moeten worden wanneer alles ging zoals het zou moeten gaan? Wat dat ook is.

Ik heb een boek over NKVD-medewerkers in de jaren 1936-1937, in de Oekraïne. Met korte biografieën, voor zover die gegevens te achterhalen waren. Brave aardige huisvaders (allemaal mannen) die, als ware het gewoon werk, de ene naar de andere kameraad veroordeelden op grond van in elkaar gefabriceerde beschuldigingen over complotten en afgedwongen verklaringen. Zonder mededogen joegen ze hun slachtoffers de dood of de Goelag in. Vervolgens hadden ze hun vuile werk gedaan en moest ineens iemand de schuld krijgen van alle terreur: zij dus, die vuile handen hadden gemaakt. De beulen werden binnen een jaar bijna allemaal zelf veroordeeld omdat ze “te ver” waren gegaan. Zo loste Stalin dat op en waste zijn handen in onschuld.

Iedereen weet dat hij niet mag doden, denk je dan, maar dat zeggen we vandaag. Mensen zijn volgzame wezens, mensen zoeken de beste weg voor zichzelf, en hun naasten. Die weg is elke dag anders, afhankelijk van de omstandigheden. Op het moment dat ik het schreef was het goed en werd ik geprezen, zei de negentigjarige Knut Hamsun in zijn merkwaardige proces na de oorlog. Wie is schuldig in deze wereld? Iedereen is schuldig, zou Stalin hebben geantwoord.

Veel verder dan spreken

Renoir, “La Grenouillère”, 1869

                                                              Zonder te zeggen,
                                                              Zonder te moeten,
                                                              Zonder te streven,
                                                              Droevig en stil,

                                                              Vervloeien de dagen,
                                                              Verstrijken de uren,
                                                              Verdringen de woorden,
                                                              Schamel en schril,

                                                              Verdwijnt wat we zeggen,
                                                              Achter de muren,
                                                              Achter ons denken,
                                                              Zonder verschil,

                                                              Veel verder dan spreken,
                                                              En verder dan voelen,
                                                              Blazen gedachten,
                                                              Weer weg van mijn wil.

Portret van Catharina Josephina den Tex-Biben

  

Thérèse Schwartze, “Portret van Catharina Josephina den Tex-Biben”,
1882, 142 x 89 cm, Amsterdam Historisch Museum

Thérèse Schwartze (1851-1918) mag nog steeds doorgaan als Nederlands beste portretschilder na 1700, mannen en vrouwen. In 1879 studeerde ze te Parijs bij Léon Bonnat, Franz von Lehnbach en Jean Jacques Henner. Haar doorbraak kwam vervolgens met een portret van koningin Emma in 1881, waarna ze een veelgevraagd portrettiste werd bij vooraanstaande Hollandse families.

Het portret van Catharina Josephina (Cateau) Biben (1858-1889) is een vroeg werk van Schwartze, uit 1882, een jaar voor haar huwelijk met Jhr. Mr. Dr. Cornelis Jacob den Tex, zoon van de toenmalige burgemeester van Amsterdam. Het schilderij valt op door het forse, staande formaat en de relatief ongedwongen compositie. Kleurgebruik en lichtval doen denken aan de zeventiende-eeuwse Spaanse schilder Velasquez, die door Schwartze bewonderd werd en die ze te Parijs bestudeerde in het Louvre. Uit Parijs bracht ze ook haar toegankelijke stijl mee, waarbij ze een losse penseel combineerde met een de eis van een goede gelijkenis.

Schwartze zet haar model kordaat neer, een zwarte hoed op het hoofd en haar handen samengevouwen, leunend op een soort rek met draperieën, ik weet niet precies wat. Als altijd heeft ze veel aandacht voor de kleuren en texturen van de kleding geaccentueerd door het kant bij de kraag en de armomslagen. In snelle brede streken zet ze haar opdrachtgeefster ten halve lijve neer, waarbij behalve de invloeden van haar Parijse leermeesters ook die van Velsquez zichtbaar zijn. De uitwerking, in brede penseelstreken, is krachtig, versterkt door het diepe rood van haar jurk, dat prachtige, afgewogen vlakkenstructuur maakt met de draperieën en de egale achtergrond.

Behalve dat het portret een en al gedistingeerde gratie uitstraalt, zie ik ook de buitengewone karakterologische aspecten van het werk, informeler en persoonlijker dan toentertijd gemeengoed was in het stijf-sobere Holland. Door de subtiele belichting en de warme kleuren wordt het een intiem portret. De persoonlijke blik die haar Cateau de kijker toewerpt verraadt een romantische inborst. Je voelt haar denken, dromen. Ze zou vroeg overlijden, zeven jaar later, op 31-jarige leeftijd, in het kraambed na de geboorte van haar tweede kind. Er zijn weinig biografische gegevens over haar te vinden, maar je zou ze graag zelf willen invullen. Ik denk vast dat ik het goed met haar had kunnen vinden, dat zie ik, alles dankzij Schwartze, en haar grootse talent om personen dichtbij te brengen. In je eigen leefruimte.

Het portret van Catharina Josephina den Tex-Biben geldt voor mij als een hoogtepunt van de Nederlandse portretteerkunst uit die tijd. Tot 1991 bevond het werk zich in het bezit van de familie Tex. Maar freule Usrula van Tex, de kleindochter, wilde het niet meer. Ze verkocht het aan het Amsterdams Historisch museum om er een Lucebert voor te kopen, “als tegengif... al die geesten die om je heen staan te jammeren... ik wilde niet langer gedomineerd worden door de doden”. Tja. Laat ik ze dan maar een beetje in ere houden, denk ik dan.

Maar wel fijn dat het portret zich weer in het publiek domein bevindt, dacht ik even. Dacht ik! Want nee dus! Tot mijn grote verbazing, ik heb het twee keer nagevraagd, bevindt portret zich in depot. Ik weet niet wie conservator is van het Amsterdams Museum, ik heb wel vaker vraagtekens bij de werkwijzen van Nederlandse curatoren en conservatoren, maar hier daalt mijn vertrouwen opnieuw naar een dieptepunt. Niet iedereen houdt de doden in ere. Dat kan ik beter, voorwaar!

Lefebvres Chloé

Lefebvre, “Chloé”, 1875, 260 x 139 cm, Young and Jackson Hotel, Melbourne

Portrettist Jules Joseph Lefebvre (1834-1912) kreeg misschien wel zijn grootst bekendheid als docent aan de Académie Julian en de Ecole des Beaux Arts te Parijs, waar hij een groot aantal beroemd geworden kunstschilders inwijdde in het vak. Als uitvoerend kunstenaar raakte hij in de twintigste eeuw in de vergetelheid. In een tijd waarin het modernisme de boventoon voerde, raakte zijn academisch-maniëristische stijl al snel uit de gratie.

Lefebvre maakte als kunstschilder vooral portretten van mooie jonge vrouwen. In 1875 exposeerde hij met veel succes, onderscheiden met een gouden medaille, zijn “Cloé” in de Parijse Salon, refererend aan de Griekse god Demeter. Academische naakten, in het bijzonder van mythologische thema’s waren in die tijd erg populair. In het dagelijkse leven voerde een soort van hypocriete preutsheid de boventoon, maar onder de oever van kunst mocht het allemaal en sprak men geestdriftig over de esthetiek.

Het meisje dat model stind voor “Chloé” was een armlastig Parijs’ arbeidersmeisje genaamd Marie, dat ook model stond voor diverse andere kunstschilders. Niet ongebruikelijk werd ze ook de minnares van Lefebvre, maar die trouwde later met haar zus. Twee jaar na voltooiing van het portret pleegde Marie op eenentwintigjarige leeftijd zelfmoord door vergiftiging, nadat ze eerst met haar laatste geld nog een feest voor vrienden had gegeven. Lefebvres leerling George Moore geeft in zijn memoires aan dat ze stierf uit liefde voor Lefebvre.

“Cloé” werd in 1879 geëxposeerd op de Sydney International Exhibition en in 1880 op de Melbourne International Exhibition. Vervolgens werd het voor 850 guinea’s gekocht door Dr. Thomas Fitzgerald. Toen deze het portret exposeerde in een Melbournese galerie ontstond er echter ophef, omdat de puriteinse Presbyteriaanse kerk bezwaar maakte tegen expositie van het “schandalige” naakt op zondagen. Fitzgerald hing het werk vervolgens op in zijn salon in Lonsdale Street, maar omdat voorbijgangers het drie meter hoge werk van buitenaf konden zien hangen ging het schandaal nog steeds door. Uiteindelijk verhuisde hij het naar een achterkamer van zijn woning.

Na Fitzgeralds dood in 1908 werd “Chloé” op een veiling voor een relatief lage bedrag gekocht door de voormalige goudzoeker en kunstverzamelaar Norman Figsby Young. Omdat hij het enorme werk thuis niet kwijt kon deed hij het snel weer over aan de eigenaren van het Young & Jackson Hotel, op de hoek van de Melbournese Flindersstreet en Swansonstreet, die het ophingen in de hotelbar. Daar trok het vervolgens decennialang veel bekijks. Vooral ook soldaten tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog, later ook Amerikanen tijdens de Korea- en Vietnamoorlog, brachten Chloé tijdens de vooravond van hun vertrek vaak een bezoek. Ze schreven haar brieven, bezwoeren haar hun liefde en beloofden haar hun terugkeer. Het werd een waar ritueel. In 1943 gooide een dronken soldaat een glas bier over het portret, “ter herinnering”, waarna zijn maten zelf geld verzamelden voor de restauratie. Bij het einde van WOII was er zelfs een groep Amerikaanse GI’s die een plan hadden gemaakt om haar te ontvoeren. Een oud soldaat die ervan werd beschuldigd een Duitse spion te zijn, werd vrijgepleit nadat hij vertelde met zijn eenheid in een Australische bar met een reusachtig naaktportret een laatste glas bier te hebben gedronken. Welke Duitser kon zoiets weten. Zaak gesloten.

In 1987 werd Cloé in de bar vervangen door een kopie en naar een andere ruimte in het hotel verhuisd. In 2004 werd het werk grondig gerestaureerd en de geschatte veilingwaarde is inmiddels minimaal vijf miljoen euro. Het werk geldt als het beroemdste naakt op Australisch grondgebied.

  

Studie, tekening, Getty Museum

Soldaten met een glas bier vor het schilderij 

Van alle tijden

 

Clara Bow, 1927

Ik heb een boek van Umberto Eco over de geschiedenis van de schoonheid. Eco legt uit hoe het schoonheidsbegrip doorheen de jaren en eeuwen is veranderd. Een makkelijke hypothese, waarvoor je altijd wel ondersteunend materiaal weet te vinden. Zijn boek staat er vol mee.

Ik heb maar eens gezocht tussen foto’s van om en nabij de honderd jaar geleden. Foto’s van mooie vrouwen. Ik zie het niet zo, war Eco beweert, pluk er zo een serie uit die modern genoeg ogen om in deze tijd te zijn gemaakt. Vergeten schoonheid, de een wat meer dan de ander, maar geenszins verwelkt.

Ware schoonheid verloochent zich niet, zelfs niet voor de eeuwigheid. Veel meer ga ik vandaag even niet schrijven. Sommige dingen spreken voor zichzelf. Daar heb je geen wetenschappelijke evidentie voor nodig. Geen uitleg. Zelfs geen Umberto Eco. Oordeel zelf!

    

Melva Cornell, 1929

   

Maude Adams, ca. 1890

  

Jobyna Ralston, 1922-1925, Edwin Bower Hesser

  

        

Dorothy McKaill, 1923

     

Lillian Gish, 1920

         

Betty Compson, 1920s

  

   

Ione Bright, 1912

 

Lota Cheek, 1924

Geen dag meer hetzelfde

Renoir, “Hellende weg in het hoge gras”, 1875

                                                     Een beetje van dit
                                                     Een beetje van dat,
                                                     Van alles dat rondzweeft
                                                     En stijgend weer valt.

                                                     Van boven naar onder,
                                                     Verhoogd naar omlaag,
                                                     Voorzichtig en lichter
                                                     Een veertje gestaag.

                                                     De dag en het donker
                                                     Van zicht naar de nacht,
                                                     Geen dag meer hetzelfde
                                                     Als eens nog verwacht.

Een beetje filosoof

Mondriaan, “Avond; de rode boom”, 1908-1910

Ik was in Utrecht bij een boekpresentatie. Er was een praatje van Bas Haring, filosoof van beroep. Een vriend van me zat naast hem, op de eerste rij. Wat doe je eigenlijk de hele dag, vroeg hij, als je filosoof bent?

We denken allemaal dat we iets nuttigs moeten doen. Een filosoof weet wel beter.

Haring vertelde in zijn praatje dat een filosoof iemand is die zich regelmatig terug trekt, dat kan fysiek, maar hoeft niet persé. Het liefst zat hij e hele dag in een hotelkamer, in goede verzorging.

Ik ben geen mens die goed alleen kan zijn. Toch ben ik een beetje filosoof. Elke dag trek ik me een beetje terug, vaak op mijn ipad, in dit blog, in mijn boeken, in de trein.

Ik heb vroeg geleerd om me terug te trekken, mijn eigen denkwereldje te maken. Ik groeide op tussen vrienden die filosofen zo maar slecht begrepen. Ik denk nog steeds dat filosofen doorgaans slecht begrepen worden. Ik vraag me af of mij schrijverijtjes goed begrepen worden.

Voor zover het al gelezen wordt natuurlijk. Je moet wel een podium hebben. Net als Bas Haring, recht voor me.

Het lijkt zo te zijn

Hammershoi, “Ida leest een brief”, 1901

                                                       Het lijkt zo te zijn,
                                                       Dat je beter kunt werken,
                                                       Je hele leven lang,
                                                       Tot aan je AOW.

                                                       Het lijkt zo te zijn,
                                                       Dat je beter kunt trouwen,
                                                       Voor nu en alle tijden,
                                                       Ook al valt dat soms niet mee.

                                                       Het lijkt zo te zijn,
                                                       Dat je huisje een kasteel is,
                                                       Dat je niet te ver hoeft reizen,
                                                       Ook al hou je van de zee.

                                                       Het lijkt zo te zijn,
                                                       Och wat zit ik toch te zeuren,
                                                       Als ik alles overzie,
                                                       Blijk ik aardig toch tevree

                                                       de.

T’is goed zo

Ruisdael, “Het huis Kostverloren aan de Amstel”, 1659-1664

                                                    Als ik gierend de storm
                                                    Langs de ramen hoor fluiten
                                                    Dan denk ik,
                                                    T’is goed zo
                                                    Ik hoef niet naar buiten.

Sally Wadsworth aan het werk

In de oorlog gaan de mannen naar het front. Tenminste, in de vorige eeuw. Vrouwen deden het werk aan het thuisfront. “Rosie the Riveter”, zo werden ze genoemd, vrouwen in mannenberoepen, met overtuiging “aan den arbeid”. Wat net zo stoer was als vechten.

Lockheed Martin heeft een collectie historische foto’s on internet staan, waarvan bovenstaande de mooiste is. Een prachtige jonge vrouw, op internet geïdentificeerd als Sally Wadsworth, werkt aan een P-38J, een model dat in 1941 voor het eerst de lucht in ging. Ze schijn een soort van priem vast te hebben (“awl”). De foto is genomen in 1944 bij de Lockheed plant te Burbank, Californië.

Wadsworth, verwant met de circusfamilie Ringling, was een relatief onbekende bekende Hollywood-actrice. Ze speelde begin jaren veertig wat bijrollen in enkele vergeten B-films. In 1943 trad ze in dienst bij Lockheed omdat ze ook haar steentje bij wilde dragen in de oorlogstijd. Ze lijkt dus daadwerkelijk gewoon fabrieksmedewerkster te zijn geweest. Zal best zo zijn dat Lockheed er ook direct de publicitaire waarde van inzag, maar dat maakt haar niet minder mooi. Meer dan mooi genoeg om op mijn blog te mogen. Met liefde!

Op het strand (rechts) met Renee Haal (links) en Frances Neal

No way like the American way

Margaret Bourke-White, “Overstroming in Louisville”, 1937

In 1937 vond een van de grootste Amerikaanse rampen uit de Twintigste Eeuw plaats. De Ohio River overstroomde. Bijna vierhonderd mensen verdronken, een miljoen burgers raakten dakloos. Het ergst getroffen werd Louisville en omgeving, waar veel Afro-Amerikanen woonden in armzalige huizen, allemaal weggespoeld. Het zou jaren duren voordat het allemaal weer een beetje was opgebouwd.

Margaret Bourke-White (1904-1971) werkte in die tijd als fotojournaliste voor Life magazine en had van de eigenaar Henry Luce als opdracht meegekregen “om getuige te zijn van de grote gebeurtenissen in de wereld”. Toen de overstroming plaatsvond was ze toevallig aanwezig in de zuidelijke staten en maakte een reportage over The Great Depression, waarover ze later ook een veel geprezen fotoboek publiceerde.

Om te laten zien hoe het soms kan gaan, het belang van de context. Bovenstaande foto werd in Life gepubliceerd in een reportage van twaalf foto’s over de overstroming. Een rij zwarte burgers in de rij voor een hulpverleningsinstantie. Toen de foto later ook gepubliceerd werd in Bourkes boek over de grote depressie, kreeg het plaatje ineens een andere lading. Ineens ging het niet meer om de gevolgen van de ramp, maar om de enorme kloof tussen blank en zwart.

Op internet vind je de foto in duizendvoud. Niet ter herinnering aan de inmiddels vergeten ramp, waarvan Bourke-White conform haar opdracht getuige was, maar ineens kwam de positie van de zwarte bevolking in het mooie Amerika op de voorgrond te staan. Het blanke gezin op het enorme billboard lijkt zich dwars door de rij heen van de achtergrond naar de voorgrond te willen dringen. Soms wil je de ellende liever even niet onder ogen zien, even. There’s no way like the American Way. Soms overstijgt een foto zichzelf.

Rossetti’s hunkering: “De dagdroom”

Rossetti, “De dagdroom”, 1880, 158,7 x 92,7 cm, Victoria en Albert Museum, Londen

Dante Gabriel Rossetti (1828-1982) schilderde vrouwen die zoals ik die die beantwoordden aan het ideaalbeeld uit mijn adolescentie. Dromerige vrouwen in weelderige draperieën, weemoedig voor zicht uit starend alsof de ware liefde hen dreigde te ontglippen. Alsof ik ze dreigde te ontglippen, wat niet mocht gebeuren. Ik werd al gefascineerd door Rossetti’s vrouwenportretten toen ik ik verder nog nauwelijks met schilderkunst bezig was en de Prerafaelieten nauwelijks enige waardering wegdroegen in de kunstwereld. Mijn nog ongevormde romantische hart herkende echter de schoonheid, die ik later nooit meer echt zou verzaken. Daar kom ik nog steeds voor uit.

Rossetti werkt aan De dagdroom,
1883, Frederick Shields

De dagdroom uit 1980 is een van Rossetti’s laatste schilderijen, het laatste dat hij voltooide. Het toont zijn eerdere maîtresse Jane Morris, de vrouw van zijn vriend William Morris, gezeten in een plataan, waarvan de grote bladeren haar bijna beschermend omarmen. In haar hand heeft ze een takje kamperfoelie, dat in die tijd symbool stond voor de hunkering naar ware liefde, zoals ik dat ik mijn schooltijd deed. Voor Rossetti zelf was het een verwijzing naar de geheime relatie die hij van 1870 tot 1876met Morris onderhield, en die ze tot zijn grote verdriet afbrak nadat ze achter zijn drugsverslaving kwam.

Gedicht

Rossetti was behalve schilder ook dichter. De ene kunstvorm versterkt zoveel de andere. Hij liet het portret van Morris vergezeld gaan van een prachtig sonnet:

The thronged boughs of the shadowy sycamore
Still bear young leaflets half the summer through;
From when the robin 'gainst the unhidden blue
Perched dark, till now, deep in the leafy core,
The embowered throstle's urgent wood-notes soar
Through summer silence. Still the leaves come new;
Yet never rosy-sheathed as those which drew
Their spiral tongues from spring-buds heretofore.

Within the branching shade of Reverie.                        Binnen de vertakkende schaduw van de Reverie         .
Dreams even may spring till autumn; yet none be.       Komen dromen tot de herfst toe tot stand;
Like woman's budding day-dream spirit-fann'd.            Maar geen als de droom van een vrouw vol esprit.
Lo! tow'rd deep skies, not deeper than her look,          Geeneen die de lucht met haar blik zo omspant.
She dreams; till now on her forgotten book.                 Ze droomt: op het vergeten boek, op haar knie.
Drops the forgotten blossom from her hand.                Valt vergeten de bloesem verdwaald uit haar hand.

Zo mooi!

Andermaal ben ik weer zestien. Al lang ben ik geen zestien meer.
Rossetti kon eindelijk sterven.

  

Eerdere versie in krijt 

 

Jane Morris in 865, door John Robert Parsons  

Uit een ander leven

Katherine Baumgertner, foto Anna Vasjchilo

Sommige foto’s trekken me naar een voorliefde voor bepaalde boeken als naar een vroeger leven. Klassieke Russen, Tolstoj, Gontsjarov, noem er maar een paar. Als oude kennissen, die af en toe nog voorbij komen. Soms weet ik amper wat ik heb gelezen of beleefd. Wat maakt het nog uit.

Toergenjev heb ik recent nog herlezen. Anna Karenina ook. Oorlog en Vrede moet je drie keer in je leven hebben gelezen, heeft iemand ooit gezegd: als jongeman, op middelbare leeftijd en als oudere. Verschillende levens. Het wordt stilaan tijd voor de volgende keer. Even nog wachten op mijn pensioen.

Katherine Baumgertner is kostuumontwerpster en model van haar eigen creaties. Alles kan kunst zijn. De jurk, de foto, de entourage. Kleine dingen brengen je naar een andere wereld. Grote boeken helpen groots te ontsnappen. Kunst vult de gaten in ons leven. Gaten die eenieder laat vallen. Zekerl ik.

Klein requiem

Rafael, “Madonna met de stoel”, 1513-1514

                                                       Het zoontje van Renee,
                                                       Was veertien jaren oud,
                                                       Problemen met zijn hart, 
                                                       Slechts veertien jaren oud.

                                                       Vanochtend een berichtje
                                                       De strijd niet mogen winnen
                                                       Zo niet meer in zijn kracht,
                                                       Zijn strijd niet kunnen winnen.

                                                       Vanochtend een berichtje,
                                                       Het zoontje van Renee,
                                                       Zo kort als sommig leven,
                                                       Als van het zoontje van Renee,


                                                       Een lange drukke dag,
                                                       Spookte de regel door mijn hoofd,
                                                       De strijd niet mogen winnen,
                                                       Spookt nog altijd door mijn hoofd.

                                                       Wat kun je nu nog zeggen.

                                                       Wat valt er nog te zeggen.

Pluk de dag!

 

Ann Pennington, Jacqueline Logan, Billie Dove

Wat is er eigenlijk veranderd? Een foto van honderd jaar geleden. Ann Pennington (1893-1971), Jacqueline Logan (Jacqueline Medura Logan, 1901-1983) en Billie Dove (Bertha Bohny, 1901-1997). Flappers, Ziegfeld girls, sterren van de stomme film. Vive in dies et horas, nam proprium est nihil, sprak vrouwe Fortuna. Geluk belooft veel, maar houdt niemand vast. Leef dag na dag, uur na uur, omdat niets van ons is.

Met een beetje aanpassing in kleding en haardracht had het zo een plaatje van vandaag kunnen zijn. Sterren van het geluk, zoals ze over het hele internet te vinden zijn. Instagram, Facebook. En waarom niet? Later komt nog leed genoeg, ook bij de vrolijke meisjes op de foto, die nu lang en breed dood zijn. Pluk de dag! Vooral als je jong bent. Ik kan het niet meer overdoen. Dat schiet er ineens door me heen.

Een unieke foto. Gelukkige dames. Uit een andere wereld. Vrijgevochten. Laat maar komen! Laat ze maar kletsen! Zo mooi kan het zijn. Mooi als de foto’s op het internet. Zonder moralisme. Een toevallige moment, een oude foto, schier vergeten. Misleidend maar toch. Een verrijking van het leven. Zonder cynisme. In ben in een goede bui vandaag. Gelukkig!

 

Ann Pennington

Billy Dove

   

Jacqueline Logan

Laat inzicht

Michael Bakoenin, ca. 1860 (color Klimbim)

In mijn jonge jaren las ik veel boeken over anarchisme. Ik mijn zoektocht meende ik even dat daar de sleutel lag. Ik heb nog steeds een eerste Engelse editie van Kropotkins “Mutual Art”, waar ik altijd erg trots op was. Heb nog steeds een hele plank anarchistische literatuur. Ik geloofde diep en waarachtig dat niemand het recht had over anderen te mogen beschikken, was wars van gezagsverhoudingen. In gedachten althans. Buiten mijn ouders heeft niemand daar ooit iets van gemerkt.

Soms lees ik nog wel eens wat, pak ik nog eens zo’n boek ter hand, maar niet meer om de theorieën. Het gaat me dan vooral om de avontuurlijke levens. De biografie van E.H. Carr over Bakoenin is nog steeds een van de mooiste boeken die ik ken. Je valt van de enen verbazing in de andere. Never a dull moment, om nog maar eens en cliché te gebruiken. Het gaat om het avontuur. Daar ging het ook Bakoenin om, denk ik wel eens, en al die anderen. Het gaat nooit om het welzijn van allen. Dat is alleen het rookgordijn, dat ik zelf toen nog niet zag, en Bakoenin nooit heeft gezien. Het gaat altijd alleen maar om jezelf. Maar dat inzicht kwam pas later, met de jaren.