Ressentiment

 

Carl Spitzweg 

Ressentiment is een merkwaardige emotie, die ik als psycholoog in velerlei gedaantes tegenkom. Ingehouden, uiteindelijk opgekropte woede, na een krenking. Krenkingen blijven lang hangen. Langer dan de krenken in de gaten heeft. Nietzsche werkt het begrip uit richting de christelijke moraal, maar dat is toch anders, een beetje achterhaald ook. Ik zie het terug in de politiek, in het populisme. Degenen die niet gehoord worden, meestal omdat ze niks te zeggen hebben, krijgen een stem. Wat die stem zegt doet doorgaans minder terzake.

Op individuele niveau zie ik dat de woede van cliënten zich doorgaan sublimeert naar boosheid, verongelijkt zijn, “niet tegen onrecht kunnen”, zoals ik regelmatig hoor. Zaak is dan tot de kern te komen, een zoektocht naar de krenking. Ik denk aan de krenkingen die ik zelf heb ondergaan, gedwee, omdat ik niet in de positie was er stevig tegen op te staan. Maar ik koester geen wrok. Toen ik uit het managementteam moest werd ik terug psycholoog. Zorgen dat je zelf degene bent die de bepalende keuzes maakt. Kapitein op je eigen schip. Imaginaire wraak. Dat is waar ik op aanstuur. Betere raad kan ik niet geven.

Encyclopedist

 

Jarenlang heb ik vrijwel dagelijks vrije uren in Wikipedia gestopt. Vraag me niet waarom. De een gaat vissen, de ander zet zich aan een legpuzzel, ik schreef stukjes. Kunst, literatuur, dingen van passie. Maar je houdt het er niet vol. Het is een merkwaardige gemeenschap, verscholen in anonimiteit. Niet iedereen is aardig ook, doen voortdurend of er allemaal niks van deugt, maken je dag krom, tot ik niet meer wou. Het gaf gaf geen energie meer. Of ik er spijt is wat anders. Dat weet ik niet. De een gaat vissen, de ander… Enfin. Het stemt me wel een beetje droevig, zeker als oktober weer komt, en het stiller wordt buiten, vroeg donker. En omdat alles een keertje ophoudt in het leven, of je daar nu zelf voor kiest of niet.

Ik weet nog steeds niet of dat goed is.

Tovertijd

 

De toverberg 

Over het verstrijken van de tijd, een kleine ethiek van de tijdservaring, 

Paul van Tongeren, denker des vaderlands, 2002.

Ik lees en filosofeer:

Nietzsche vergelijkt de mens ergens met een geleerde die, al schrijvend aan zijn wetenschappelijke werk, de wereld om zich heen vergeet. Pas nadat het geluid van de nabije kerkklok is verklonken, merkt hij op dat de klok geslagen heeft en vraagt hij zich af hoe vaak die sloeg, hoe laat het eigenlijk is. En dan tellen we ‘achteraf, zoals gezegd, alle twaalf de dreunende klokslagen van onze ervaring, ons leven, ons zijn – ach! en vertellen ons daarbij ...’

In de tijd die verstrijkt gaat ook veel onopgemerkt voorbij, schrijft Paul van Tongeren: het wordt pas opgemerkt in een reconstructie achteraf – als die al lukt. Wij lijden zelfs aan het voorbij zijn van de dingen die we niet misten, zelfs niet opmerkten, toen ze voorbijgingen. Wij leven door hoop en verwachting, in de wetenschap dat het niet blijven zal. Wij zijn wezens van verdriet en verlangen.

Hellinga-jaren

 

Weer was de langste dag voorbij. De dagen kortten nog nauwelijks merkbaar, maar wij wisten ’t, ook deze zomer zou voorbijgaan. Weer ging de dag ten einde, weer verbleekte ’t felle rood boven de kim, ’t water in de verte hield nog maar nauwelijks kleur, duisternis kroop alweer op uit de aarde, nu was ’t kanaal in de verte verdwenen in den nacht. Wij waren zeer droevig om alle dingen die voorbijgegaan waren en om ons leven dat eindigen moest, als al deze dingen zouden doorgaan. Nog enkele malen zouden wij de dagen zien lengen en daarna zouden wij niet jong meer zijn. En nadat nog enkele malen de witte en de roode kastanjes gebloeid zouden hebben, zouden wij sterven, in de kracht van ons leven of als oude mannetjes wellicht, wat nog erger zou wezen. En weer zou de lucht rood wezen en het kanaal zou er allicht ook nog zijn, geel in de schemering, en ze zouden nergens van weten.

Ik bezit een eerste druk van Nescio’s kleine bundeltje “Mene tekel” uit 1946. Het begin van het titelverhaal behoort tot het mooiste dat ooit in onze taal is geschreven. Ik zou willen dat het weer 1946 was, jong als mijn vader, al weet ik niet waarom. Allicht had ik net als er al lang niet meer geweest, of nog net wel, wat nog erger zou wezen.

Het boekje bevat een opdracht: “Ter herinnering aan de ‘Hellinga-jaren’.” Ik heb het handschrift vergeleken met dat van Nescio. Gepoogd te achterhalen wat de Hellinga-jaren zouden kunnen zijn. Zonder resultaat. Zoals het meeste wat we doen zonder resultaat is. Zoals de rode lucht en het kanaal, geel in de schemering, een scheepje vaart voorbij, en nog steeds weten we nergens iets van.

Ik vergeleek o.a. de dubbele aa.
Zou zomaar kunnen.

Richter aura

 

Evert Thielen, “Atelier”, 2014

Evert Thielen woont min of meer bij mij in de buurt. Via mijn werk sprak ik ooit iemand die hem kende. Oordelen over Thielen als persoon of over zijn werk lopen nogal uiteen. Ik zag hem bij Ivo Niehe en wist ook zelf niet wat ik moest vinden. Maar het is wel iemand die me kan fascineren.

Ik zag zijn werk bij toeval weer en werd getroffen door “Atelier”, uit 2014, waarin ik “Betty” van Gerhard Richter herkende. Deed mijn gedachte dat het schilderij wellicht niet zo origineel was iets af aan mijn esthetische ervaring, om het maar even plechtig te zeggen? Nee, natuurlijk niet. Eerder werd het door het aura van Richter versterkt. Voor mij althans. Ik voel het schijnen in het venster.

“Begrijpt u het niet?”, zei Richter ooit, “Wat wij luchthartig werkelijkheid noemen is niet aanwezig en onwerkelijk zolang het niet via kunst werkelijkheid is geworden. Kunst doet nooit een uitspraak over de werkelijkheid maar is de enige werkelijkheid die er is”.

Dat geldt ook voor Tielen. Mijn zegen heeft hij.

Gerhard Richter, “Betty”, 1988

Heim wee

 

Erwin Olaf, “Im Wald, am See”, 2020

Im Wald,

am See

Ist er gegangen,

Neemt de schoonheid 

met zich mee,

Im Wald

am See

Ist er gegangen,

Blijf er troost,

Heim wee,

Heim wee.

Klein Zweden van verbeelding

 

De laatste tijd rijd ik nog wel eens tot aan het natuurgebied achter mijn ouderlijk huis, om er te wandelen omheen een meertje, dat er toen nog niet was. Een meertje is altijd een verrijking, de omgeving krijgt iets Zweeds, waar ik eerder was. Als ik langs de kikkersloot loop, die er nog steeds ligt, kijk ik over de weiden van mijn jonge jeugd en zie nog dezelfde boerderijen. Dezelfde koeien zullen het wel niet meer zijn. Ze grazen nog steeds in het gras, of liggen, wachten tot de tijd voorbijgaat. Ik zie ook stukje van mijn ouderlijk huis, waar ik niet meer hoor te komen. Wat ook niet hoeft. Het is voldoende dat het bos er nog is. En dezelfde luchten. Het is weer een halve eeuw geleden, langer nog. Het leven heeft me niks geleerd, zeg ik met Nescio. God zij dank.

Verfijndere geslacht

 

Vorosjilov en Boedjonny, 1920, overlevers, niet van het verfijndere geslacht

Ik lees Beevor’s “Rusland”, over de alle verbeelding te boven gaande verschrikkingen van de Burgeroorlog, ruim honderd jaar geleden. Over mensen als beesten. Miljoenen slachtoffers, als vliegen kapotgeslagen.

Twee vrouwen uit het gepeupel wijzen een cavalerist op een man in burgerkleren. ‘Dat is een officier’, fluisterden ze. Onmiddellijk wordt de schedel van de man gespleten door een sabelhouw. Hij blijkt de boekhouder uit het postkantoor te zijn.

Toch haal ik er liever iets anders uit:

Wat Horrocks was opgevallen in Siberië, viel ook Lever op: ‘De vrouwen zijn overduidelijk het verfijndere geslacht, de grote meerderheid is een toonbeeld van sterkte, nog aanwezige cultuur en meer beschaafde gevoelens… Enkele uitzonderingen daargelaten lijken de mannen teruggevallen in een dodelijke apathie, waaruit slechts de primaire instincten hen wakker kunnen schudden.

We weten nog bar weinig over de wezenlijke verschillen tussen mannen en vrouwen. Daar zou een wetenschap voor moeten zijn, eerder dan voor emancipatie of feminisme, wat maar onzin is, of in ieder geval tot weinig inzicht leidt.

Botero in herinnering

 

Ooit was ik op vakantie in Pietrasante, klein Italiaans dorp bij de Middellandse Zee, hele gezin, ik denk een jaar of tien geleden. Het marktplein stond vol met standbeelden van de grote Botero, zonder dat we daar ook maar een beetje weet van hadden. Hoe verrast kun je zijn. Botero schreef ooit dat hij vooral wilde verbazen. "Het gaat erom iets te vinden, temidden van het banale en perverse, dat rust en evenwicht uitstraalt”.  Ik danste met mijn vrouw over straat. We waren niet meer dan verdwaalde toeristen in nietige Pietrasante. Er was rust, er was evenwicht. Het leven was goed, mede door Botero. 

Driften verdwaald

 

Isaac Israëls, “Japans meisje met lippenstift”, 1920

Meisjes

Met make-up,

De driften verdwaald,

Denk ik

Aan vertes,

Aan dieptes gedaald,

Wordt weinig

Nog beter,

Waar niet wordt betaald,

Maar heb ik

Toch bijna,

De eindstreep gehaald.

Even wachten

 

Vincent van Gogh, “Lentetuin; de pastorietuin te Nuenen in het voorjaar”, 25x57 cm, maart 1884, Groninger Museum 

“Lentetuin; pastorietuin te Nuenen”. Geschilderd door van Gogh. Het toont de tuin van de pastorie waar zijn vader de pastor was in de lente van 1884. In de voorafgaande winter maakte Van Gogh enkele tekeningen van dezelfde tuin. Van Gogh schreef over de tuin in een brief aan zijn vriend Anthon van Rappard gedateerd op 8 maart 1884:

Ben ook zoekende naar de kleur van den wintertuin. Doch die is reeds een lente tuin - nu. En is iets heel anders geworden.

Later leerde van Gogh niet te lang te wachten en maakte terplekke soms twee complete schilderijen per dag, zonder voorstudies. Wachten is niet altijd goed.

Vandaag kwam in het nieuws dat het schilderij weer terug is, na drie jaar geleden te zijn gestolen. Iemand kwam het “terugbrengen”. Het was maar een klein schilderijtje, zie je dan op televisie. Wat moet je er ook mee? Wie wil zoiets nog aan de muur hebben hangen? Alleen in een museum is het op zijn plaats. Omdat het een Van Gogh is. Ik ga er niet voor naar het museum, maar ben evengoed blij dat het terug is. 

Soms moet je gewoon even wachten.

Zestien

 

Eva Bonnier, “Bij de deur van het atelier”, 1885

Een meisje van zestien is dood, tweeënveertig jaar later. Ooit was ik een beetje verliefd op haar, altijd is ze een beetje om me heen blijven dwarrelen, nadat we vanuit hetzelfde dorp in onze kleine stad kwamen wonen. Soms spraken we even met elkaar, als lotgenoten, altijd groetten we elkaar met een lach. Meisjes waar je ooit een beetje verliefd op bent geweest blijven altijd zestien, hoe ziek ze ook kunnen worden. Gisteren schijnt ze besloten te hebben geen zestien meer te willen zijn. Ze was heel kordaat, zei mijn buurvrouw, die haar dinsdag als oud-collega nog bezocht. Ik had haar eigenlijk ook nog even willen spreken. Heel kort zeggen dat ik aan haar dacht. Meeleefde. “Ze wist wel dat jij naast me woonde”, zei de buurvrouw, “heeft wel vaker gezegd dat jullie elkaar kenden”.

Opnieuw schijnt de zon, maar niet meer voor iedereen. Mensen blijven de wereld verlaten. Ik ben er nog steeds. Het is zo moeilijk te zeggen waarom een overlijden in het ene geval zoveel meer pijn doet dan in het andere. Niet altijd is nabijheid bepalend. Of misschien ook weer wel, maar op een andere manier.

Over de tijd

 

Dirck van Barburen, “Een offer aan Ceres”, ca. 1621, 137-197 cm, Paleis van de Hertogen van Braganza (Guimarães)

Zo wandel je een beetje lusteloos langs de wandtapijten in het Paleis van de Hertogen van Braganza (Guimarães), stuit ik opeens op een werk van Dirck van Barburen: “Een offer aan Ceres, gedateerd 1621, toen Van Barburen net terug was uit Italië en zijn nieuw verworden schilderstechnieken waarschijnlijk ten volle wilde demonstreren. Ik herkende het zonder op de beschrijving te kijken als een werk van de Utrechtse Carravagisten, een aantal schilders uit Utrecht die aan het begin van de zeventiende eeuw voor studie naar Italië reisden en daar onder invloed kwamen van de grote Caravaggio. In het bijzonder het gebruik van het clair-obscur namen zij mee als vernieuwing en werd korte tijd later door Rembrandt overgenomen en verder verfijnd.

Ik schrijf om niet te vergeten. Een mooie dag! “Een offer aan Ceres” is niet het bekendste werk van Van Barburen, maar naar mijn mening zeker een van zijn beste. Voor die conclusie is mijn kennersblik nog scherp genoeg. Ik zag het eigenlijk direct. Ik wordt geraakt door de blik van de jonge vrouw rechts, die op het punt staat te gaan offeren aan Ceres, Godin van de vruchtbaarheid, de moederliefde. Na vierhonderd jaar staart ze me nog steeds aan, die mooiste jonge vrouw, moet ze geweten hebben dat ik precies vandaag naar haar zou kijken. Met de bloemen in haar schoot. Wat zou ze van mij verwacht hebben? Wat zou er van haar geworden zijn. Wat gaat er verder nog worden van mij?

September

 

Jacob Maris, “Bomschuit op het Scheveningse strand”, 1885

September,

September,

Regen gestaag,

Verkleurende bladeren,

Dalende zon,

Schrijf ik de lente,

Kom je me halen?

Hoezeer zou ik wensen,

Dat dit al kon,

Dwars door het kerstlicht,

Voorbij aan de sneeuw,

Dat ik zonder het neplicht,

Van voren begon,

Dat ik ver van het donker,

Los van de kou,

Van voren af aan,

Een nieuw leven verzon.

Vakantiemoment

 

Ik verraadde al een beetje waar ik was.

Schoonheid en lelijkheid zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden.Schoonheid leeft van kwetsbaarheid in het uitzicht van de dood. Ik geloof dat het Keats was die zoiets zei. Angst voor de lelijkheid is de angst voor de dood, die we ontvluchten in schoonheid, voor de momenten dat dat lukt. Een inzicht verbonden met het ouder worden. Een inzicht van het moment. Vakantiemoment.

Vegen

 

Paula Rego, “De veger”, 2002, Museu de Serralves, Porto

Ik heb het al vaker over Paula Rego gehad. Ik zag haar opnieuw in Porto.

Het werk van Rego wortelt in onverwerkte beelden uit het verleden. Het intrigeert wat onder de oppervlakte blijft. Wat mensen zien, wat mensen niet zien. Soms teken ik mijn cliënten een boom, met onder de oppervlakte de wortels. Niemand kan scherp uitleggen waar het vandaan komt. De meesten willen het niet, hebben het nooit gedaan, waardoor het duistere ondergrondse blijft werken.

Veel mensen worden slecht gezien, makkelijk voorbijgelopen. Een veegster wordt vaak niet gezien, makkelijk voorbijgelopen. Maar ook een veegster heeft een verhaal. Wat heeft ze weggeveegd? Wat probeert ze te verbergen? Paula Rego weet van het vegen, van het verbergen, probeert het voorzichtig boven te halen, zoals ik in mijn werk. Mensen willen gezien worden, hoe hard ze ook vegen.

Dat maakt mijn werk intrigerend, net als het werk van Rego.