Joseph’s droom

Paula Rego, “Joseph’s droom”, 1990

Kleindochter tekent de oude man. Opa. Opa heeft een droom. Een engel met een boodschap. Een boodschap van God. Hij moet er wel gehoor aan geven. Of is het een verzinsel, over een wrede oude man die zijn zoon de woestijn instuurt. Ik denk aan Abraham, die bereid om zijn zoon te offeren.

Boodschappen komen nooit van God. Kunnen daden nooit rechtvaardigen. Het meisje kijkt naar de handen. Er zijn veel wrede mensen. En altijd zijn er weer boodschappen. Niemand die zich in de diepte verantwoordelijk voelt.

 

Zwembadje

 

Paula Rego, “Zeemeermin verdrinkt het meisje “, z.j. 

Soms denk je dat het niet meer gebeurt. Maar het gebeurt altijd weer.

Een moeder, haar dochter van 7, of 8, een zwembadje. Moeder komt spelen met haar dochter. Maar de dochter voelt geen vrolijkheid bij de moeder. Er is nooit vrolijkheid bij de moeder. Alleen maar kwaadaardigheid. Ze voelt de kwaadaardigheid. De moeder duwt de kleine dochter kopje onder, alsof het een spel is. Maar er is alleen kwaadaardigheid. Ze houdt de kleine dochter veel te lang onder water, niet één keer, maar meerdere keren. Totdat de dochter uit het zwembadje vlucht en de straat oprent, op blote voeten. Daar staat ze in haar kleine bikini te huilen. Er is niemand om haar te helpen. Haar moeder komt haar niet halen.

Het is vijftig jaar later en de beelden zijn er nog steeds. Sommige ouders moeten met terugwerkende kracht gestraft worden. Misschien wel verdrinken. Maar dat mag alleen in gedachten.

In balans

 

Paula Rego, “De dans”, 1980

“Misschien is psychisch gezond wel: een goede balans tussen chaos en rigiditeit”, hoorde ik acteur Pierre Bokma zeggen in Zomergasten. Dat heeft hij mooi gezegd.

Zelfs als je de chaos nooit gekend hebt kun je er soms naar verlangen, denk ik erachteraan.

Getormenteerde zielen hebben ons meer te vertellen dan mensen die altijd goed in balans zijn geweest. In zekere zin hebben ze denk ik ook wel een rijker leven gehad, doorgaans veel meegemaakt. Meer stof om bijvoorbeeld een boek te schrijven, wat ik nog steeds niet heb gedaan.

Misschien ben ik wel iemand die goed luistert. Ik heb veel geluisterd. Getormenteerde zielen. Ik heb ook geleerd ze niet te benijden. Het verlangen beteugeld. Dan maar geen boek…

Genoegdoening

 

Joaquin Sorolla, “Mijn vrouw en dochters in de tuin”, 1910

Tweeënveertig jaar zoiets geleden werd Cor Koster vermoord. Ik maakte mij daar in mijn jonge jaren heel boos over. Ik stond voor vrije journalistiek, had nog progressieve idealen en de verontwaardiging over wat in El Salvador gebeurde was groot.

Kort nadat het nieuws ons had bereikt moest ik bij de dokter zijn en zat in de wachtkamer. Iemand begon erover, en andere jongen, nog iets jonger dan ik, reageerde met: “dan hadden ze daar maar niet naartoe moeten gaan…”. Mijn verontwaardig werd nog groter, maar ik zei niets. In de wachtkamer moet je niet boos worden. En wat moet je ook zeggen? Ik ben nooit de dapperste geweest.

De verantwoordelijken voor de dood van Koster lijken nu eindelijk voor de rechter te komen. Rond de negentig jaar oud. Ik voel er weinig genoegdoening bij. Ook dat hoort bij het ouder worden denk ik.

Inzicht en afleiding

 

Dans van de Natasja’s (David Hamilton)

Soms moest Pierre denken aan het verhaal dat hij eens had gehoord over soldaten in de oorlog die, wanneer ze oner vuur in de dekking lagen en niets te doen hadden, naarstig naar een bezigheid zochten om het gevaar gemakkelijker te kunnen verdragen. En Pierre zag al die mensen als soldaten, die aan het leven probeerden te ontkomen: de een door ambitie, de ander door het kaartspel, weer een ander door het maken van wetten, en nog weer anderen door vrouwen, speeltjes en paarden, de politiek, de drank of regeringszaken. “Niet is onbelangrijk en niets is belangrijk, het maakt niet uit: ik moet er zo goed mogelijk aan zien te ontkomen! dacht Pierre, alleen maar om hét, dat vreselijke niet te zien”.

Inzicht of afleiding… Tolstoj stemt een psycholoog tot denken. Als mensen eens wat vaker Oorlog en Vrede lazen hoefden ze niet naar de psycholoog. Lezen om het vreselijke niet te zien. En dan doodgaan!

Mensenverhalen

 

Ik ben groot geworden met bijbelverhalen. Op de lagere school, elke vrijdagmiddag, zes jaar lang, kwam meneer pastoor een verhaal voorlezen uit een de bijbel. Zelf hadden we ook een kinderbijbel in ons lessenaartje, tot mijn elfde-twaalfde ging ik wekelijks naar de kerk. Heel even was ik zelfs misdienaar.

Ik kocht een boek: “De mooiste bijbelverhalen”. Hoe is het mogelijk? Ik vraag me af in hoeverre die (oud-) testamentische verhalen mij wellicht toch gevormd hebben, dwars door mijn latere afvalligheid heen, meer dan ik zelf wellicht wil toegeven.

Alles begint ermee, denk ik, dat je niet te snel moet willen moraliseren. Daar gaat de kerk in de fout. God ook trouwens. God die zelve zijn tien geboden met regelmaat aan de laars lapt, zich net zo menselijk en onmenselijk toont als zijn volgelingen, soms rechtvaardig, vaak echter wreed, meedogenloos, onrechtvaardig. Dat stemt tot nadenken, maar zelden tot lering. Het blijven vooral mensenverhalen. Verhalen die vormen, dat wel. Alleen wie oog heeft voor gebreken, begeertes, twijfels, afgunst en ondeugd, kan een zintuig voor mededogen ontwikkelen, schrijft Désanne van Brederode in haar nawoord. Wetende dat je er lang lang niet altijd aan ontkomt soms ook zelf te snel en te makkelijk over anderen te oordelen.

In die zin heb ik wellicht toch wel wat gehad aan meneer pastoor. Voor wat het waard is. Of de bijbel me een beter mens heeft gemaakt durf ik niet te zeggen.

Alain en Romy

 

Alain en Romy 

Op de middelbare school kregen we ooit bioscoopkaartjes en konden we kiezen uit drie films. Wij gingen naar Borsalino. Welke de ander twee waren weet ik niet meer. Borsalino was toen al niet zo mijn film, maar als de anderen riepen van wel ging je mee. Zo werkte dat in die tijd.

De film ws een gangsterliefje geloof ik, eigenlijk ben ik het gewoon vergeten. Maar Alain Delon bleef wel hangen, als het prototype van de mooie man. Hoogste categorie. Maar misschien kwam dat ook wel omdat mijn moeder dat zei. Ik was nogal beïnvloedbaar in die tijd.

Een tijdje geleden zag ik een documentaire over Romy Schneider, meer in het bijzonder over haar verhouding tot Delon, waar ze nooit echt van los is gekomen. Romy heeft bij mij nooit in de hoogste categorie gezeten. Teveel associaties met SiSi. Te zoet. Toen we bij haar dood kwamen bungelde er een traan over mijn wangen. Ik kreeg een ander beeld van haar. En ook van Alain. 

We weten niet alles van de meeste mensen. Van de meeste mensen weten we weinig. Nieuwe informatie kan het beeld van de ander soms veranderen. Soms drastisch veranderen. Zelfs na bijna vijftig jaar.

Geen woorden

 

Michael Ancher, “Strand”, 1903 of 1913

Ik wilde

Geen woorden,

Geen troost,

Geen omhelzing,

Niets wat 

                een ander

Kon geven,

Ik wilde alleen

Alleen zijn,

Alleen maar

Heel even,

                 heel even,

                 heel even.

Zelfdestructie

 

Laurie Langenbach was een feministe met een hang naar lastige mannen, lees ik.

Veel vrouwen - meestal zijn het vrouwen - zijn altijd op zoek naar een bevestiging van: “zie je wel, ze zijn allemaal hetzelfde”. Op het zelfdestructieve af. Laurie had wel meer zelfdestructieve neigingen. Ze overleed, wellicht onnodig, in 1984, het jaar dat voor mij een ommekeer bracht. Voor Laurie is de ommekeer nooit meer gekomen. Voor altijd blijft ze het enigszins naïeve hippie-meisje, het jaren zestig gevoel. Net als Wally Tax. Leven tot het niet meer gaat.

De kunst is zoveel mogelijk verwarring zaaien rondom je doen en laten. Pas dan kun je ongestoord je gang gaan.

Iets om over na te denken. Verwarring was overal in haar leven, het meest nog bij haarzelf. Het kan verkeren. Haar boek ligt in de ramsj. Ik lees wat flarden, diagonaal, met verbazing, soms onbegrip, maar ook met herkenning. Ooit viel ik wel op haar type, maar goed aflopen deed het niet. “Zie je wel”, denk ik dan, en ben blij dat ik beter gekozen heb, dat de ommekeer kwam en dat ik los ben van de Laurie’s, ter bescherming van wat ongezonde neigingen. Onvolwassen durf ik niet zeggen.

Zomeravond

 

Bij EMDR laat ik weleens aanvullend tappen. Twee keer links, een keer rechts. We will rock you. Iedereen kent We will rock you. Iedereen kent We are the Champions, dat weerklinkt tijdens de afsluiting van de Olympische spelen.

Ik denk even aan Jan Smeets, die ik ooit hoorde zeggen dat hij Queen nog niet voor niks op Pinkpop had gewild. En hoe jammer het is dat de Olympische Spelen weer voorbij zijn. En dat er toch meer wij-gevoel in mij zit dat ik ooit heb willen geloven. Dat het hele land trots is op Sifan Hassan, die voor het oog van de wereld wordt gehuldigd met een hoofddoek om. Het is een mooie zomeravond. Gisteren ook al. Er is hoop. Met een gerust hart ga ik slapen.

Zestien

 

Muziek was in mijn adloescentiejaren een manier om opkomende emoties te reguleren, een overlevingsstrategie. Ik ging aardbeien plukken om LP’s te kunnen kopen. 

Midden jaren zeventig kocht ik LP’s met muziek in hele uiteenlopende stijlen, Mike Oldfield, Leonard Cohen, Lou Reed, Led Zeppelin, Bob Dylan, Neil Young. Van die laatste had ik er drie: Harvest, Journey through The Past en Tonight’s the Night. Ze verdrongen David Bowie en Alice Cooper. Ze bieden nog steeds troost. Er is uiteindelijk niets meer echt voor in de plaats gekomen. Zoals ik steeds vaker ook boeken herlees die ik las in mijn twintiger jaren. Ik probeer te denken hoe dat komt? Worden we minder ontvankelijk met de jaren? Weer een onderwerp om onderzoek naar te doen.

Mooie foto van Neil Young. Ik schakel nog maar eens naar Spotify. Er is weinig nodig om weer zestien te zijn.

Twee generaties

 

Otto van Rees, “Portret van Greta Baars-Jelgersma”, 1949

Greta Baars-Jelgerma (1911-2014) was vertaalster, vooral van Scandinavische literatuur. Haar favoriet was Knut Hamsun. Op de piano bij haar thuis stonden in 2010 de foto’s van haar man Herman Baars (1909-2004) en van haar favoriete auteur Knut Hamsun, zij aan zij, zo lees ik. En dat in weerwil van de oorlog. Bijzonder toch…

Ik vraag me af of mensen die hun ziel net als ik kunnen spiegelen in het werk van Hamsun, automatisch ook een beetje op mij moeten lijken. Zielsverwanten. Intussen ben ik er eigenlijk wel achter dat dit niet zo hoeft te zijn. Zeker bij vrouwen, dan gelden toch andere maatstaven. Ik had dat ook al een beetje bij Amy van Marken, die uit 1912 was. Bijna twee generaties. Mensen verouderen sneller dan hun boeken. Alleen Dagny niet, die verandert nooit. Zoals ik voor altijd tweeëntwintig ben als ik haar naam ook maar even weer noem. Dagny! Als ik een foto had dan mocht die naast mijn bed.

Ideaalbeelden

  

Roger Turesson (1956), “Ideaalbeeld, toen en nu”, 1985,

De Griekse historiënschrijver Herodotus (ca. 485-425 vC) verhaalt de geschiedenis van koning Kandaules van Lydië, een rijk in het huidige Turkije. Kandaules was tegen zijn lijfwacht Gyges aan het pochen over de schoonheid van zijn vrouw. Toen Gyges zich niet bijster onder de indruk toonde, stelde Kandaules hem voor om zijn vrouw stiekem te bespieden wanneer zij naakt in haar bed stapte. Hij smokkelde Gyges de slaapkamer in, aanschouwde van achter een gordijn de naakte Nyssia, maar toen hij weer naar buiten sloop kreeg Nyssia hem toch in de smiezen. En toen knakte er iets. Sommige codes binnen een huwelijk moet je niet kraken, is de moraal. De volgende dag sprak Nyssia Gyges gekrenkt en verbolgen aan en stelde hem voor de keuze: of hij zou Kandaules doden, de nieuwe koning worden en haar tot zijn vrouw nemen, of haar lijfwachten zouden hem ter plekke ombrengen. Het eerste geschiedde, uiteraard, hoewel het hem weinig vreugde bracht. Maar dat is weer een ander verhaal. En het gaat niet om het verhaal natuurlijk, maar om de foto, meer dan het schilderij.

Over veranderende ideaalbeelden later nog wel een keer.

Jacob Jordaens, “Kandaules toont zijn vrouw aan Giges”, ca. 1646,
193 x 157 cm, Nationalmuseum Stockholm 

Niet meer weten

 

Robert Doisneau, “De trap”, 1952

Niet meer weten,

Weet ik niet,

Niemand kan het weten,

Op de trap

Tot aan beneden,

Ben ik schier vergeten,

Al die namen,

In het donker,

Wat jij straks wil eten.

(ben ik blij dat niemand weet

dat ik Repelsteeltje heet)

Niets weten

 

Lily James als Natasja, door Harry Cory Wright, Harpers Bazaar.
Omdat sommige dingen nauwelijks aan schoonheid inboeten.

Waar hij ook aan begon te denken, steeds weer keerden zijn gedachten terug naar dezelfde vragen die hij niet kon beantwoorden en die hij niet kon nalaten zichzelf te stellen. Het was alsof in zijn hoofd die ene, belangrijkste schroef waar zijn hele leven door bijeengehouden werd, was dolgedraaid. De schroef ging niet verder naar binnen en kwam niet naar buiten, maar draaide maar rond zonder ergens vat op te krijgen, steeds in dezelfde groef, en het was onmogelijk zelf op te houden met draaien.

<…> En Lodewijk XVI is ter dood gebracht omdat men hem voor een misdadiger hield, een jaar later werden degenen gedood die hem ter dood hadden gebracht, om een andere reden. Wat is slecht? Wat is goed? Wat moet je liefhebben en wat haten? Waarvoor leef je en wie ben ik? Wat is het leven, wat is de dood? Wat is de macht die alles regeert? <…> En op geen van deze vragen vond hij een antwoord behalve één enkel, onlogisch antwoord, dat deze vragen absoluut niet beantwoordde. Dat antwoord was: als je sterft is alles afgelopen. Als je sterft zul je alles weten of je zult ophouden vragen te stellen.

<…> Er is niets op te vinden, zei Pierre weer tot zichzelf, er is niets op te bedenken. We kunnen alleen weten dat we niets weten. En dat is de hoogste staat van menselijke wijsheid.

Tolstoj beschrijft de existentiele crisis van Pierre Bezoechow in Oorlog en Vrede. Pierre zoekt zal,zich na deze scène wenden tot de vrijmetselaars, waarbij Tolstoj het oordeel aan de lezer laat. Een ridicule keuze van Pierre, is mijn conclusie. Je zou denken dat Tolstoj het ook zo bedoeld heeft, alleen maakte hij later zelf even ridicule keuzes. Tolstoj is een filosofische nar, schreef Hamsun al. Maar het maakt Oorlog en Vrede geen minder geweldig boek. Door de zoekende Tolstoj nog net op tijd geschreven.