Willoze inschikkelijkheid

 

Isaak Brodski, “Lenin in de Smolny, 1919”, 1930

Willoze inschikkelijkheid, schreef ik op. Ieder zijn vak. Zoals een psycholoog weet dat sommige vrouwen steeds weer op de verkeerde mannen vallen, zo krijgt een volk de leider die het verdient, over eeuwen heen. Misschien zit daar wel de kern van mijn fascinatie voor Rusland. Wat is er toch aan de hand dat ze telkens weer door zo’n persoon geleid willen worden. Misschien is dat wel waarom ik ooit voor dit vak koos.

Het willoze inschikken. Geleid willen worden. Zonder keuze. Die vreemde mentaliteit die nog lijkt te wortelen in de middeleeuwen. Het stopt nooit. Echte heersers hebben verre herinneringen. Veel geduld. En vaak een lange adem. En wat zegt het over mij dat ik me daar zo mee bezig houd? Mijn Russische denken, ontsproten uit al die boeken. Wie ben ik om verwijten te maken?

Functioneel naakt

 

Hugo Metsers jr. is aangeklaagd wegens grensoverschrijdend gedrag. Op zijn acteeracademie had hij een vak ‘functioneel naakt’ ingesteld. Nu zijn de meisjes boos.

Ik kijk naar de foto’s van het atelier van professor Makovski Academie voor Kunsten te St. Petersburg, 1913. Toen kon er nog niet geklaagd worden. Je wist wat de bedoeling was. Ik zou willen dat ik toen geleefd had en had mogen studeren bij Makovski. Er heeft altijd een kunstenaar in mij gescholen. Alleen is het er nog nooit uitgekomen. Maar wie weet…

Mooie tijd. Prachtige foto’s.

Oekraïne

 

Claudia Shiffer in Parijs, 1990 , door Julio Donoso, Vogue

Het is oorlog. Zo voelt het een beetje.

Dat ik dat nog kan zeggen. 

Ik zoek op internet naar de kosten van een waterpomp.

Tijd voor iets moois, denk ik.

Claudia biedt troost, als een Madonna die meegroeit.

De Eiffeltoren staat er nog.

Meer kan ik niet zeggen.

Angstig harde regen wind

 

Regen, wolken,

Razen winden,

Waaien weg

                                                  wat mij nog bindt,

Boze bomen,

Waterlinten,

Wijzen weg

                                                 wat zich hervindt,

Door de donder

Natte ruiten

Spiegelt zich

                                           het oude kind

In de wolken

                                              die  maar razen,

                     Angstig harde 

                                       regen wind.

                    

Julia buiten de tijd

 

Pierre Renoir, “Portrait de Madame Alphonse Daudet”, 46 x 38 cm, 1876, Musée d’Orsay, Parijs 

Julia Daudet (1844-1940), echtgenote van de grote schrijver Alphonse, moeder van de minder grote schrijver s Léon en Lucien. Lucien was bevriend met Marcel Proust.

Julia was ook zelf schrijfster en herschreef ook veel werk van Alphonse, dat daardoor aanzienlijk aan kwaliteit won. Vanaf haar huwelijk met Alphonse in 1867 maakte ze naam als salonhoudster in Parijs. Tot aan de Eerste Wereldoorlog zouden vooral literatoren haar frequenteren, waaronder Marcel Proust.

In 1913 kreeg Julia via haar zoon Lucien het manuscript van Prousts “Op zoek naar de verloren tijd” in handen, op een moment dat tal van uitgevers het al hadden afgewezen. Ze herkende meteen de grootsheid van het werk en vol enthousiasme wendde ze haar connecties aan om uiteindelijk het werk via René Blum bij Grasset gepubliceerd te krijgen. Een literaire daad van formaat.

Julia werd heel oud. Renoir schildert haar in de bloei van haar leven, zoals alleen hij dat kan. Ze kijkt me aan alsof we elkaar kennen. Over de jaren heen, dwars door barrières, in verbinding. Via Proust, via Renoir. Dat is de functie van kunst. Grote kunst. Ze kon het nog niet weten, maar je ziet dat ze het voelt. Ik zie het. Bijna honderdvijftig jaar later. Alsof we elkaar gemist hebben.

Passen en bijstellen

 

Fenchurch Street Station, 1905

J.M. Coetzee en psychotherapeute Arabella Kurtz hebben het over W.G. Sebald. Kurtz zegt hierover:

“Wat is de boodschap die ik uit Austerlitz wil halen? Dat is het volgende: dat we natuurlijk allemaal beperkingen en gebreken te over hebben, zwakheden en blinde vlekken waardoor wat we van onszelf en de wereld om ons heen kunnen zien wordt verdraaid of verwrongen. Wellicht is het opmerkelijke niet dat onze blik beperkt is, maar dat we überhaupt ergens inzicht in hebben.”

Proust schrijft ergens dat men geen gelegenheid voorbij moet laten gaan om n aan te halen, omdat die bijna altijd interessanter zijn dan de dingen die men zelf verzint. Ik weet niet of ik het daarmee eens ben, maar uit het citaat van Kurtz haal ik veel waarheid. We maken ons eigen verleden passend, en als het niet meer lukt stellen we het gewoon bij. Als het moet met hulp van een therapeute.

Zorgvuldig lezen

Gerard Bertrand, “Marcel Proust in Combray”, 2004

Lucien Daudet schreef eens over zijn vriend Marcel Proust:

“Hij las kranten heel zorgvuldig. Hij sloeg zelfs de rubriek gemengde berichten niet over. Als hij zo’n bericht navertelde werd het, dankzij zijn fantasie en verbeeldingskracht, een complete tragische of komische roman”.

Ik kijk weer eens naar het nieuws van deze week. De erkenning dat Nederland zijn boekje indertijd zwaar te buiten is gegaan in Indonesië. De openbaring dat Nederland een door Pakistan gedaan voorstel tot evacuatie van Afghaanse Nederlanders heeft afgewezen omdat het teveel risico’s in zich zou dragen. Een vrouw overlijd nadat ze met haar auto belandde onder een boom tijdens de storm Eunice.

Overal valt een roman over te schrijven. De vrouw onder de boom heette Eunice Storm, meen ik op televisie te hebben gezien, en ze voorvoelde wat ging gebeuren. Vier van de niet geëvacueerde Afghaanse Nederlanders zijn opgepakt en geëxecuteerd. De nazaten van de Nederlandse Indiëgangers voelen zich angstig omdat de boosheid van hun overleden opa’s uit hun grafstenen omhoog ademt.

Niemand leest nog Proust. Rokus & Hofstede vinden geen uitgever om hun onvolprezen vertaalproject voort te zetten. We leven in een tijd van korte berichten, schieten ‘s morgens van het ene nieuwtje naar het andere, nemen nog een slok koffie en beginnen weer aan de dag. En toch blijf ik nog steeds hopen dat die nieuwe vertaling er komt. Omdat het de enige manier is om de onherroepelijkheid van de tijd een halt te kunnen toeroepen. Zoals is dat voortdurend probeer in mijn hervonden vak. Hetgeen soms lukt, soms niet.

En kleine rode noot in Dordrecht

 

James McNeill Whistler, “A Little Red Note: Dordrecht”, 1884

Whistler verbleef gedurende zijn lange carrière meerdere periodes in Nederland om er te schilderen, te tekenen en te etsen. Zijn eerste bezoek dateert van 1863, toen hij Amsterdam bezocht om de etsen van Rembrandt te bestuderen. Hij maakte er ook zelf enkele etsen en toonde zich daarbij bijzonder onder de indruk van de kwaliteit van het Hollandse papier. In 1882-1883 bezocht hij Haarlem en wederom Amsterdam, deze keer duidelijk met de primaire intentie om er te werken. Hij voer door de grachten en aquarelleerde de huizen, liefst de huurkazernes, en veelal aan de achterzijde. 

In het voorjaar van1884 bezocht Whistler Dordrecht, in gezelschap van Carel Nicolaas Storm van 's Gravesande, die hij in Parijs had leren kennen. Ze logeerden in Boudier's Hotel Bellevue aan de Merwedekade en maakte een aantal dagen lang getweeën een reeks tekeningen, etsen en kleinformaat aquarellen. Dordrecht bood in die tijd tal van schilderachtige uitzichten, met haar kanalen en het grootse uitzicht op de plaats waar de Merwede zich splitst in de Noord en de Oude Maas. Storm van 's Gravesande en Whistler maakten diverse boottochten en werkten zonder ophouden. Storm van 's Gravesande zou later schrijven buitengewoon onder de indruk te zijn van Whistlers enorme concentratievermogen en drang om te werken, net zo lang tot het te donker was nog iets te zien.

Het werk dat Whistler in Holland maakte behoort tot het beste uit zijn oeuvre en het mooiste dat na de zeventiende eeuw op ons grondgebied is gemaakt. En dat wil wat zeggen, ik vind veel mooi, zeker uit die periode. Drie jaar geleden was ik in goed gezelschap een heel weekend in Dordrecht en ik moest veel aan hem denken. Ik heb een prachtig boek over Whistler dat ik vooraf had geraadpleegd. Een parel in mijn boekenkast, waar ik zo trots op ben. Het weekend was bijzonder. Dordrecht is mooi. Whistler is uitzonderlijk. Fijne mensen om me heen. Het maakt het leven draaglijk. Biedt troost. Meer dan dat!

Ida zonder kousen

Ida Simons (1911-1960) was voor de oorlog een succesvol concertpianiste. Mooie elegante pianistes hebben altijd een streepje voor. In de concentratiekampen bleef Ida ook aandacht houden voor haar elegantie. Kousen rekende ze tot haar eerste levensbehoefte. Toen ze in Westerbork zonder zat troostte ze zich met de woorden: “kousen zijn, weet ik ook in de ‘echte wereld’ een onbereikbaar ideaal”. Uiteindelijk overleefde ze de oorlog, waarna haar muziekcarrière niet meer op gang kwam. Ze was geknakt, schreef een paar boeken en kwijnde uiteindelijk weg. Recent verscheen een biografie van Mieke Tillema. Ik kan niet geloven dat er alles in staat. Je kunt in een biografie nooit meer beschrijven dan dat je weet. Misschien had Tillema beter een roman kunnen schrijven. Misschien zou ik dat ooit moeten doen. Er moet meer zijn gebeurd dan ik weet. Soms voel ik dat gewoon. Ook als ik kijk naar de foto. 

Drijf over water

 

Doe wat je wil,

                            Denk wat je kan,

Drijf over water

                 tot de zon

                                          zonder plan,

Stijg tot de hemel,

                           Verder dan weg

Denk aan de leegte,

                        Voor ik het zeg,

Hoog tussen wolken,

                           Ver zonder pijn,

Hoop ik voor altijd

         hier

                                      bij je te zijn.

Kleine Walter

Walter Benjamin was een veelzijdig filosoof, maar zijn Marxistische invalshoek doet het niet meer zo goed, ook bij mij niet. Zijn persoonlijke teksten blijven echter bijzonder. Ik lees `Berlijnse jeugd’, uit begin jaren dertig. Een merkwaardig fragmentarisch werkje waarin hij in een bevreemdend plechtstatig taalgebruik de wereld beschrijft vanuit het gezichtspunt van een kind. Walter. Een jongetje.

Walter is een kind, soms groot, soms klein, op weg naar volwassenheid. Walter die in de dierentuin telkens weer naar de otters gaat kijken, die op vlinderjacht gaat en verdwaalt, die in zijn eentje speelt in de tuin en op visite moet bij tantes. Hij is een dromerig jongetje. De kleine Walter ligt in zijn bed te filosoferen. Hij vraagt zich af: waarom is de wereld er eigenlijk? Hij is bang voor het donker en voor de dromen die gaan komen. Het maanlicht dat zijn kamer binnenstroomt. Een keer droomt hij over mannen die zijn slaapkamer binnengaan en de volgende dag is er ingebroken. Of hij droomt over het opduiken van het bochelmannetje. Je ziet hem niet, maar hij eet wel je pap op of maakt keukengerei kapot.

Al zijn latere filosofieën verbleken bij dit soort gedachten. Zulke gedachten moeten ook door zijn hoofd zijn gegaan toen hij er in september 1940 uitstapte. Sommige angsten raak je nooit meer kwijt.

Daders en slachtoffers

“When it all comes down to dust, I will kill you if  I must…”

“Met de huidige hang naar het slachtofferschap is het merkwaardig gesteld”, schrijft Bernard Schlink in zijn laatste boek: “Alsof het een eretitel is, alsof het getuigt van een roemrijke daad. Als je verder niets gepresteerd hebt kun je altijd nog slachtoffer zijn. Wie slachtoffer is heeft kwaad moeten verduren en kan daarom zelf geen kwaad hebben gedaan. Anderen zijn iets verschuldigd aan wie slachtoffer is, en dus moet het slachtoffer zelf wel onschuldig zijn”.

Zo kun je ook naar de me-too perikelen kijken. Voice of Holland.

Ik zie iemand die twaalf jaar geleden ooit valselijk beschuldigd is. Daar kan ik niet over uitweiden. Die naïeve kijk op goed en kwaad. Daders en slachtoffers, of in de woorden van Leonard Cohen: 

“Man of peace or man of war, 

The peacock spreads his fan”. 

Ach jà. Alleen zo kun je psycholoog zijn.

Met het dichtgeslagen boek

 

Berthe Morisot, “Aan zee”, 1874

In mijn eigen stille wereld,

Met mijn eigen stille hoek,

Met de licht beslagen ruiten,

Met het dichtgeslagen boek,

Kijk ik zwijgend door de ramen,

Kijk ik woordeloos terug,

Kijk wazig naar het leven,

In de woorden die ik zoek,

Eigen stille wereld,

Dichtgeslagen boek.

Andere kant

 

Berthe Morisot, “Jonge vrouw met spiegel”, 1876

Soms is er herkenning. Ik zag een documentaire over generatie Z, geboren bij het begin van het internettijdperk, digitaal opgegroeid, weinig verdiepende contacten, “curling ouders”, van alle kanten druk op presteren, niet mogen falen, moeilijk kunnen omgaan met tegenslagen. Vergeten te leven bij een onbestemde toekomst. Ook dat.

Psychologen van mijn generatie analyseerden wat er aan de hand was. Zoals ik dat ook kunnen doen. Jongeren vertelden hun verhaal. Velen hadden het psychische moeilijk. Wat ik echter miste waren de ouders. Wat hadden die anders moeten doen? We trekken ons steeds meer terug in de eigen cocon. De betrokkenheid is groter dan ooit, bescherming navenant. Je kunt niet anders! Je doet wat je kan!

Ik zie veel ouders die het psychisch moeilijk hebben omdat het niet zo goed met de kinderen gaat. Dat is de andere kant van het verhaal. En ook een reëel probleem. Allemaal met een schuldgevoel, allemaal moeten ze leren dat het niet hun schuld is. En dat is het ook niet. Iedereen doet zijn best. De oorzaak ligt altijd in de context, ouders bedoelen het beter dan ooit tevoren. En dat is dan weer het probleem.

Misschien iets voor een volgende documentaire. Daar kan ik nog wel wat over vertellen. Ik denk aan mijn eigen ouders, die ik soms verwijt dat ze zich onvoldoende druk maakten om mij. Dat ik het zelf allemaal moest uitzoeken. Dat ik geen werk vond in de jaren tachtig. Maar dat ik het daar eigenlijk nooit psychisch moeilijk mee had. En dat het toch goed is gekomen. Nu mijn kinderen nog!

Hanna slaap zacht

 

Vallotton, “Femme avec un poudrier”, 1925

Hannelore,

Hanna liefste,

Vroeg geboren,

Als de viefste,

Ooit herboren

Attractiefste,

Stil bekoren

Als naïefste,

Snel verloren,

Depressiefste,

Con amore,

Mijn fictiefste

Hannelore,

Hanna liefste,

Loeêze ore,

  Wa beliefse…

Blijven hangen in mijn oren.

De tijden van Bardot

Bardot door Van Dongen, 1960

Kees van Dongen (1877-1968) schilderde in 1964 Brigitte Bardot. Eerder deed hij dat ook al in 1960. Van Dongen was al een oude man. Ouder dan Marc Overmars. We weten niet hoe het vroeger ging. Gegaan is. Er is zoveel gebeurd dat we niet weten. Nooit zullen weten. Omdat iedereen doodgaat, of zijn mond houdt. Hield. Toen.

Ook Picasso schilderde Bardot. Wat zou ik gedaan hebben als ik een beroemd kunstschilder was? Ik wil niks goedpraten, maar wil ik probeer voorzichtig te zijn in mijn morele oordeel. Het heeft in elk geval mooie kunstwerken opgeleverd. Niks van te zeggen. En Ajax is weer Europese top, waar ik ook blij van wordt. Je bent rijk en machtig, dus je moet kapot, zei Linda de Mol. Ook dat is waar. Ik wil niks goedpraten, het is vooral erg voor de slachtoffers hoor ik iedereen zeggen, maar het is misschien nog wel erger voor Overmars, hoezeer hij ook schuld zal zijn. Of voor Linda, die geen schuld heeft. Want dat kan allemaal samen.

En het is natuurlijk erg ook voor Ajax. Maar dat is van ondergeschikt belang in deze tijd. De tijden van Bardot zijn voorbij.

1964

Bijna vergeten

 

Greta Garbo in “Anna Christie”, 1930

Duidelijk maken

Hoe het echt in elkaar zit,

Omdat ik het nooit heb geweten,

Duidelijk maken

Hoe het echt is gegaan,

Omdat ik het nooit kon verklaren,

Duidelijk maken…

Wat wil ik toch zeggen?

Zoveel lijkt al bijna vergeten,

Duidelijk maken,

Tot al mijn gedachten,

In donkerte langzaam verjaren.

Verandering zonder voorspelling

Carles-François Daubigny, “The Seine: ochtend”, 1874,  MET Museum NY, ‘Not on view’, lees ik (schande)

Charles-François Daubigny was een vooraanstaand lid van de School van Barbizon, een 19e-eeuwse kunststroming die neigde naar het realisme en een voorloper was van het impressionisme. Hij schilderde graag langs de Seine en de Oise. Op het hier weergegeven schilderij zien we een zonsopkomst achter het dorpje Herblay aan de Seine, net buiten Parijs. Kenmerkend voor de stijl van Daubigny zijn de zachte focus, de losse penseelvoering en gedempte kleuren, die wellicht het beste tot hun recht komen in de ochtend en de avond. Ik zie het terug bij Monet en Cézanne. Ik ziet het terug bij mezelf, terwijl ik naar buiten kijk, bij avond. Ik zie het water, de eendjes, in het nu bij een beetje regen. Bijna honderdvijftig jaar. Eigenlijk is er maar weinig veranderd. Over nog eens honderdvijftig durf ik niets te voorspellen.

Herblay-sur-Seine in onze tijd, het verleden heeft werkelijk bestaan, er is zo maar weinig veranderd

Resumé

 

Dorothy Parker, 1945, foto Anthony Calvacca

Een scheermes doet je pijn;

Rivieren voelen klam;

In zuur zit veel venijn;

Van pillen krijg je je kramp;

Wapens zijn verboden;

De strop zal het begeven;

De geur van gas is klote;

Blijf maar liever leven.

Vrij naar Dorothy Parker, Resumé:

Razors pain you;

Rivers are damp;

Acids stain you;

And drugs cause cramp.

Guns aren’t lawful;

Nooses give;

Gas smells awful;

You might as well live.

Tot het vertrouwen

 

Francesca Woodman, “Verticale”, 1976

Van zekerheid

          tot angst,

Van bewustzijn

              tot vergeten,

Van het donker

                naar het licht,

Van de wanhoop

                 naar het weten,

Van geboorte

           tot de dood,

Van de moord

                       tot aan het zwijgen,

Van verliefdheid

         tot de pijn,

Van het weten

               tot het krijgen,

Van verraad

                      tot het vertrouwen,

Van illusie

          tot het zien,

Kun je altijd 

             op me bouwen

Maar dat wist je al

     misschien.