Recht spreken

 

Leonid Pasternak, “De avond voor de examens”, 1895

In “De broers Karamazov” staat een hele verhandeling te lezen over de verhouding tussen het kerkelijk recht en het maatschappelijk recht. De hele discussie lijkt niet meer van deze tijd, maar de vraag of het bestraffen van misdadigers wel zin heeft als er geen enkele poging wordt gedaan om ze tot berouw te krijgen. We laten ze maar een beetje verpieteren in gevangenissen tot ze weer vrij komen en denken dat dat recht is gesproken. Dostojevski had daar moeite mee, en ik eigenlijk ook wel. Eigenlijk moest geen enkele misdadiger vrij mogen komen zolang die niet oprecht berouw betoont. Maar ja, wie moet dat dan weer beoordelen? Psychologen hebben het al druk genoeg met de slachtoffers.

Hetzelfde

 

Als we Deventer binnenrijden herken ik de Ceintuurbaan en even later de ramen waar Jaap en Suus gewoond hebben. Spil woont daar recht achter. Misschien is het te verklaren uit het onwezenlijke van de situatie, misschien ook wil ik, na een hele middag waarin hij aan het woord is geweest, iets terugdoen, iets menselijks van mijn kant. Hoe het zij, als we daar langsrijden, scheelt het weinig of ik zeg: ‘Achter die ramen heb ik vijftien jaar geleden geweldig liggen vrijen’. Liggen? Zitten? Staan? - ik aarzel over de juiste formulering en zwijg. - God weet gebeurt het nog eens dat ik mijn mond open, als ik nog iets afweziger ben, of als mijn controle om andere redenen verzwakt is, voor een kort ogenblik, of van ouderdom.

Ik heb geen grote geheimen wat dit soort dingen aangaat, maar ik herken het gevoel. Voor je het weet zeg heb je meer gezegd dan je zou willen. Anders kun je nooit eens Ad rem zijn. En dat wil je toch ook, zo af en toe, zeker onder collega’s.

Ik koop de dagboeken van Voskuil, zopas “Uitzicht op geluk”. Al bladerend lees ik wat. Alles draait om herkenning. Om redenen die ik nog steeds niet goed begrijp lijken we dat te zoeken. Het gevoel van ‘zie je wel, het gaat overal hetzelfde’.

Hoe kleiner de afwijking van de alledaagse werkelijkheid is, hoe meer ik ervan geniet, zegt Voskuil er zelf over, in een iets ander verband. Maar wat is genieten. Het leven is treurig, als je zijn dagboeken leest. Het lijkt een goede zaak dat hij ze bewerkt heeft tot een romancyclus.

Evenwicht

 

Ellen von Unwerth, 1993

Na de Tweede Wereldoorlog vormde zich een zeker evenwicht in de wereld. Soms een wankel evenwicht, niet altijd eerlijk ook, maar er was evenwicht. Tot nu, zo lijkt het. We weten niet wat komt.

De laatste tijd heb ik regelmatig nagedacht over evenwicht. Evenwicht is een sleutelwoord. Het is de essentie van leven, zelfs van materie. Het hele universum is in beweging, enkel op zoek naar evenwicht. Ook ik zoek naar het evenwicht, wij allen, want alleen evenwicht zorg voor rust. 

Evenwicht staat voor harmonie, wat de basis is voor schoonheid, in het gedicht. De basis van relaties. Start van elke intentie, motor van vooruitgang. Alles in het leven is afwegen. In het wegen zoeken we balans. In de balans ontstaat de rust.

Disbalans werpt ons terug. Terug in de onrust, terug in de chaos, die wel willen vermijden. Harmonie staat haaks op de chaos. De chaos staat haaks op balans, haaks op de harmonie die we zoeken.

En toch, als we dichterbij komen wordt vrijwel altijd de boel weer door elkaar geschud. Soms heb ik het gevoel dat ik dicht bij de essentie kom, maar dat laatste wil ik maar niet snappen. 

Je komt er nooit helemaal. Je komt hooguit in de buurt, en ook dan nog maar voor even.

Complementair

Elliott Erwitt zat in het voorjaar van 1989 op het plein voor het Louvre, tegenover de fontein, voor de pyramide. Hij schoot zomaar wat foto’s, zoals altijd. De kunst van observeren. Fotografen kijken beter. Vaak zocht hij naar de emotie, meestal in een moment, maar soms werd het een reeks, zoals op die mooie dag in het voorjaar, voor het Louvre. 

Erwitt zocht en benadrukte altijd de verschillen tussen mannen en vrouwen, waarvan hij vond dat ze complementair waren. Vrouwen moeten niet op mannen willen lijken. Niet alleen omdat ze verschillen, maar vooral omdat ze complementair zijn. Je moet een natuurlijk evenwicht niet verstoren. Soms mag er overlap zijn, meestal is er evenwicht nodig.

Kijken naar kunst is de kunst van herkennen. Vrouwen kijken anders dan mannen. Rond de tijd dat Elliott bij het Louvre zat was ik net getrouwd en met mijn vrouw in Parijs. Het geheim van een goed huwelijk is het evenwicht, niet persé gelijkwaardigheid. Alleen in het evenwicht blijft alles marcheren. Omdat we eenvoudigweg niet gelijk zijn, en ook nooit zullen worden.

Het koppel dat door Elliott gefotografeerd werd illustreert de kunst van het balanceren. Zonder te overdrijven, zonder klef of cliché te worden. De zoektocht naar balans, naar liefde wellicht. Waarbij je kunt voelen dat het goed is zo. Maar ook een zoektocht die nooit eindigt. Niet voor mij, niet voor de mensheid. Niet voor niets sluit Elliott af met een lege plek: plaats voor de volgende. Tot  in de eeuwigheid.

  

Ander gevoel

 

Bij toeval stuit ik op een oude Top 40 lijst uit september 1965. Ik zat nog op de kleuterschool. Maar het merendeel van de hits ken ik nog, al is het natuurlijk vaak van iets later. Hoe dan ook. Satisfaction stond op 1. Ik herinner me Satisfaction als een van de eerste popliedjes die ik mee probeerde te zingen: “get no” zong ik, zonder enig benul van de betekenis te hebben. Het moet iets van een begin zijn geweest.

Ik zie Bob Dylan, de Beatles, de Kinks, de Beach Boys, Donovan. Allemaal LP’s van gehad. Zelfs Marianne Faithfull.

Het is een vreemd gevoel om al die bekende songs te zien en je te realiseren dat het allemaal zo lang geleden was. Een andere tijd en een ander gevoel. Wat niet meer terugkomt. Verwachtingen van een generatie van kort na de oorlog, zoals ik ze wellicht net te laat maar een beetje toch nog gevoeld heb. En waarvan we intussen weten dat ze niet worden bewaarheid. Maar het gevoel zit er nog steeds, al schiet niemand daar nu nog iets mee op. Alleen ikzelf misschien.

Omdat schoonheid…

      

Louis Vuiton, Vogue-reportage, “L’invitation au voyage”, door Inez & Vinoodh.

Omdat ik soms niet weet hoe schoonheid te definiëren.

Omdat ik soms niet weet hoe kunst te definiëren.

Omdat het allemaal door elkaar begint te lopen.

Omdat het evenwicht in gedrang komt.

Honderd-en-een redenen. 

Omdat het niet goed voelt.

Omdat het beter voelt.

Omdat schoonheid blijvend is.

Opdat schoonheid moet blijven.

G

In rede gebroken

 

Lina Scheynius, zonder titel

De rede lijkt gebroken,

En alle mensen zwijgen,

Een vogel stopt met fluiten,

De deur klapt zachtjes dicht,

De rede lijkt gebroken,

De wolken zullen wijken,

De zon heeft niet geschenen,

Een raampje remt het licht,

De rede lijkt gebroken,

Tussen hazen en hun vlucht,

Tussen de muizen en de spouwen,

Tussen het woord en een gedicht,

In de angst voor het verdwijnen,

In verdriet om wat er komt,

In het donker van de kelder,

In de meerderheid gezwicht.

Gedicht in proza

 

Heinrich Gogarten, “Winteravond in Hamburg”, 1892

Nog maar een keer Toergenjev dan. Als een gedicht in proza. Omdat ik het niet beter kan:

Het was een witte winter met de wrede stilte van wolkenloze vorst, met dikke, knarsende sneeuw, roze rijp op de bomen, een bleek smaragdgroene hemel, rookmutsen boven de schoorstenen, damp die naar buiten wolkje zodra ergens een deur openging, frisse gezichten in de bijtende kou en de jachtige draf van verkleumde paarden. De januaridag liep al ten einde; de avondkleden perste de roerloze lucht nog sterker samen en de bloedrode zonsondergang vervaagde vlug.

Gelukkig heb ik mijn boeken nog! Omdat de wereld er niet beter op wordt!

Zijde zwart

 

Thérèse Schwartze, “Portret van Lizzy Ansingh”, 1902 

Zijde zwart

Een zware gedachte

Brengt zwakjes wat licht

In mijn zware gedachten

Brengt zwakjes zekerheid

Die ik zelden verwachte

In mijn zwakke gedachten

In mijn zware verwachten

Zoals de zeven zijden 

                               inzicht brachten

Die ik eerder nog 

                                   zo vaak verachtte.

Sombere dag, mooie foto

 

Saint-Tropez, 1968

Omdat het vandaag zo’n sombere dag was, deze foto, van Brigitte natuurlijk, om me een klein beetje op te vrolijker.n. Om me te herinneren hoe mooi het leven oma kan zijn. Als je het niet voelt moet je het creëren. Zoals God ooit de vrouw creëerde. Om ons af te leiden van de dood. En van de grauwe dagen in ons leven.

Sombere dag. Mooie foto. Meer ga ik niet schrijven vandaag.

Wimke’s klein memoriam

 

Tegen Volendam, 12 augustus 1967. Wim zit rechts-beneden. Ik herken nog Schmidt
Hansen, Peter Kemper, Pim Doesburg, Willy van der Kuijlen, Daan Schrijvers
(de enige met wie Wim later nog contact bleef houden). Allemaal zijn ze dood intussen.

Wim van den Dungen is dood. Toen ik als jongetje begon te voetballen was hij de trots van het dorp: Wimke voetbalde bij PSV! Wimke zeiden ze toen, want groot is hij nooit geweest. Na zijn profcarrière heb ik zelf nog even met hem gevoetbald. En getennist. Toen was je met veertig al ontzettend oud als sporter. Maar Wim was nog altijd beter dan de rest.

Soms ging hij in de jaren tachtig nog naar PSV kijken. Hij mocht voor niks binnen, zonder een ereplaats te krijgen. Alleen een enkele suppoost herkende hem nog, zei hij, en die stak dan zijn vinger op: “Hé Wimke”. Voor Wim was dat genoeg.

Wim die vond dat Cruijff Van Beveren en Van der Kuilen op een nare manier geflikt had. Sommige mensen vinden dat offers nodig zijn. Niet altijd de aardigste mensen. Wim was niet zo.

Maar toch, het voetbalveld kon hij soms anders zijn. Dominanter. Bepalend. Stopper-spil stond hij, zo noemde wij dat toen. Hij rookte als een ketter, ook in de rust, wat mij met mijn cara stoorde. Maar je zei niks, niet tegen Wim. Ook in de kantine walmde het mistig van de rook. Niet alles verandert ten slechte. Tenminste voor mij. Voor Wim weet ik het niet. Zijn laatste jaren waren niet zijn beste.

Ik vertelde het mijn moeder die met Wim gewerkt heeft en hem goed kende. “Och wat jammer”, zei ze, “Ik heb pas nog aan hem zitten denken: die zou ik nog wel een keer tegen willen komen, Wim was altijd zo aardig, hij leek altijd blij je te zien”. Wim was een bescheiden jongen. Maar ook die gaan dood. Net als de mensen die vinden dat er geofferd moet worden. Net als iedereen. Hij scoorde ooit tegen Real Madrid, in Bernabeu. Kleine jongetjes dromen ervan. Voor God en de wereld maakt het allemaal niet uit…

Uit het interview “Een stuiver tussen de guldens” in 1-0, 1971

Kiezen en de angst

 

Peter Ilsted, “Interieur met rode sjaal”, 1913

Waarom is het zo moeilijk beslissingen te nemen?

Kiezen is moeilijk. Wanneer we een keuze maken sluiten we tegelijkertijd een heleboel mogelijkheden uit. Bij het kiezen van een partner, een carrièrepad, een opleiding, zien we af van alle andere mogelijkheden.hoe meer we tegen grenzen aanlopen, hoe meer we de mythe moeten loslaten dat we uitzonderlijk zijn, alles kunnen, nooit zullen sterven, en immuun zijn voor biologische wetten. Dat zegt Irvine Yalom. Heidegger definieerde de dood als de onmogelijkheid van verdere mogelijkheden. Beslissingen is misschien daarom wel zo moeilijk omdat het ons voert naar het domein van de eindigheid en de grondeloosheid, twee gebieden die omgeven zijn van existentiële angst. 

De dood is een toestand waarin geen verandering meer mogelijk is. 

Alles is vergankelijk en alternatieven sluiten elkaar uit.

Generaties en waarheid

 

‘Wel, hier lig ik, aan de voet van een hooischelf… Het piepkleine plekje dat ik inneem is zo miniem vergeleken bij de rest van de ruimte waar ik niet ben en waar ik geen rol speel; en het stukje tijd waarin ik leef is zo nietig vergeleken met de eeuwigheid waarin ik er niet was en niet zal zijn… Maar in dit atoom, in dit mathematisch puntje circuleert bloed, werken hersenen, ontstaan ook nog verlangens… Wat een dwaasheid! Wat een onzin!’

‘Mag ik erop wijzen dat wat je daar zegt voor alle mensen geldt…’

‘Je hebt gelijk. Ik bedoel dat zij, mijn ouders, dus bezig zijn en zich niet druk maken om hun eigen nietigheid, het vliegt ze niet naar de keel… Ik daarentegen… Ik voel alleen maar verveling en woede.’

Ik lees “Vaders en zonen” anders dan veertig jaar geleden. Ik ben niet meer voortdurend verliefd, zoals ik toen was, zoals Toergenjev zijn hele leven was. Ik heb cliënten met doodsangst, die de grote, overweldigende en angstaanjagende waarheid nauwelijks aankunnen. Ik ben anders. De ene generatie is de andere niet. En toch ben ik dezelfde. Tot in de eeuwigheid. Toergenjev is een groot schrijver. Toen, en nog steeds.

Alles is waar…

Doen alsof

 

Baccio Maria Bacci, “Namiddag in Fiesole” (detail),1926-29.

Ik doe 

maar 

alsof

Maar ik heb 

mezelf 

wel door

Toch doe ik 

bij voortduring

Alsof ik het 

allemaal 

niet 

hoor

Mooi lezen

 

Mooi lezen,

Mooi mag je wezen,

Mooi mag je lezen,

Mooie synthese,

Leidt ons af 

                                           van de dood die we vrezen,

Al wat er mooi is,

Al wat we lezen.